Poszukując modelu prasy o charakterze religijnym należy ogół periodyków podzielić na dwie partycje, tj. mniejsze podgrupy, obejmujące gazety i czasopisma. Pierwsza podgrupa (gazety) szybko traci aktualność i jedynie biblioteki oraz archiwa je gromadzą, natomiast druga (czasopisma) cieszy się znacznie większym uznaniem czytelników. Wśród wydawnictw ciągłych o charakterze religijnym w Polsce nie zaznaczono obecności gazet, występują natomiast licznie czasopisma, dlatego refleksja wokół tematu zawartego w bieżącym tytule koncentrować będzie się wokół tego piśmiennictwa. Na wstępie należy podkreślić, że określenia „czasopismo wyznaniowe”, „czasopismo konfesyjne” to terminy równoznaczne używane w tekście zamiennie.
Definicja zawarta w „Prawie
prasowym”, podaje, iż czasopisma są drukami periodycznymi o określonej
częstotliwości[1], co pomija istotne
wyznaczniki, jak: treść, forma zewnętrzna, odbiorca, itd. i jest znacznym
uogólnieniem.
Irena Tetelowska uważała, że o charakterze czasopisma decyduje tytuł,
tekst i ilustracja, w szczególności zaś proporcje występujące między tymi
elementami. Podała również definicję gazety, która „pojmowana jako wytwór pracy
dziennikarsko-redakcyjnej, jest całością sumatywną, złożoną z elementów
(wypowiedzi prasowych), między którymi zachodzi jedność faktyczna i jedność
działania na gruncie jedności materialnego podłoża. Elementy te to dzieła
tekstowe (zbliżone w swej treści i formie do dzieł sztuki literackiej,
popularnonaukowych lub naukowych) oraz dzieła fotograficzne i rysunkowe. Jako
całość ujęta w formie przedmiotu materialnego (zadrukowane arkusze papieru)
jest dziełem pracy dziennikarsko-redakcyjno-drukarskiej.” [2] Biorąc
pod uwagę wyznaczniki wymienione przez wspomnianą badaczkę (tytuł, tekst,
ilustracja) o czasopiśmie religijnym można mówić wówczas, gdy otrzyma ono
zabarwienie religijne, biblijne, teologiczne, a rodzaj zastosowanego słownictwa
wskaże przynależność konfesyjną pisma.
Dziennikarka współpracująca z „Gazetą Wyborczą”, „Tygodnikiem
Powszechnym”, i „Gościem Niedzielnym”, Marta
Wielek wyróżniła nadawcę jako główne kryterium uznania czasopisma za
wyznaniowe. Do prasy wyznaniowej zaliczyła takie czasopisma, które wydawane są
z inicjatywy lub za aprobatą danego Kościoła, przez organizacje działające w
łączności z nim[3].
W rzymskokatolickiej refleksji sformułowanej przez ks. Adama Lepę, czasopisma
wyznaniowe definiowane są jako „drukowane publikacje periodyczne, które są
wydawane za zgodą władz kościelnych i publicznie rozpowszechniane w celu
wszechstronnego ukazywania rzeczywistości, a zwłaszcza aktualnych problemów i
zdarzeń z życia Kościoła i jego doktryny”, co wskazuje
konieczność otrzymania od władz kościelnych aprobaty na publikację, tzw. imprimatur
(łac. „niech będzie odbite”). [4]
Do 1990 r. omawiana grupa czasopism rzadko stanowiła przedmiot badań
prasoznawczych, na co wskazuje niewielka liczba publikacji uwzględniająca to
zagadnienie. Bibliografie, katalogi prasowe i medioznawcze[5],
podobnie jak czasopisma naukowe wymieniają lub podają tylko niektóre tytuły
jako przykłady.
Medioznawca, Wiesław Sonczyk podaje, że na polskim rynku prasowym pod
koniec lat 90. XX w. funkcjonowało ok. 5500 periodyków spełniających ogólne
warunki czasopism. Uważa, że kryteria podziału czasopism nie mogą opierać się
tylko na definicji podanej w ustawie o prawie prasowym, ponieważ uwzględnia ona
tylko jeden wyznacznik formalny – częstotliwość – „nie częściej niż raz w
tygodniu, a nie rzadziej niż raz w roku”[6], a
pomija inne, jak np. treść i funkcje. Zaproponowane przez niego kryteria
podziału mają w klasyfikacji charakter narzędzia pomocniczego i opierają się na
takich wyznacznikach, jak:
(1) aktualność i uniwersalność treści (czasopisma ogólne, nie określają
adresu odbiorcy, podają informacje o aktualnych wydarzeniach interesujących
ogół społeczeństwa i specjalne);
(2) częstotliwość (tygodniki, dwutygodniki, miesięczniki,
dwumiesięczniki, kwartalniki, półroczniaki, roczniki);
(3) zasięg terytorialny (ogólnokrajowe, regionalne, lokalne,
sublokalne);
(4) zawartość czyli treść pisma (prasa opinii, magazyny, periodyki
instruktażowo-szkoleniowe);
(5) szata graficzna (np. czasopisma ilustrowane);
(6) odbiorca (liczba kategorii czytelników jest nieograniczona)[7].
Różnorodność środków przekazu wykorzystywanych przez Kościoły,
kategorie odbiorców i ich potrzeby, stwarzają konieczność uszczegółowienia
podziału czasopism według takich kryteriów, które wskażą ich miejsce na osi
czasopism religijnych.
W „Słowniku komunikacji
społecznej Kościoła” ks. Stanisław Pamuła wymienia instytucje sprawcze
zajmujące się wydawaniem czasopism religijnych; należą do nich: Kościoły,
związki religijne, organizacje i instytucje związane z danym Kościołem, osoby
świeckie deklarujące przynależność do określonego wyznania. W ostatnim
przypadku zawartość wydawanego periodyku może mieć charakter religijny lub
uwzględnia świeckie zagadnienia naświetlane z punktu widzenia religijnego.
Czasopisma religijne adresowane są z reguły do wyznawców lub członków
konkretnej społeczności, co nie wyklucza istnienia szerszego kręgu
zainteresowanych.
Katoliccy medioznawcy prowadzący badania prasy religijnej, ogół
czasopism tej proweniencji dzielą na cztery kategorie:
(1) kościelna, wydawana przez władzę kościelną, to oficjalne organa
danej instytucji kościelnej;
(2) wyznaniowa, np. katolicka, ewangelicka, prawosławna i in.;
(3) katolicka, która podaje zasady wiary i obyczaje zgodne z nauką Kościoła
rzymskokatolickiego i podporządkowana jest wytycznym tegoż Kościoła;
(4) katolików, to czasopisma prowadzone przez świeckich katolików,
których tematyka nie jest autoryzowana przez Kościół katolicki[8].
Podana przez ks. Stanisława Pamułę klasyfikacja wykazuje podobieństwo
do podanej w „Encyklopedii wiedzy
o prasie”, która wyróżnia trzy hasła dotyczące omawianego kontekstu: „prasa
kościelna”, „prasa religijna” i „prasa wyznaniowa”. W refleksji autora haseł,
Czesława Lechickiego prasa kościelna to „prasa pozostająca w gestii kościołów i związków religijnych, przez nie wydawana i
służąca ich celom ideowym, w zasadzie religijnym oraz informacyjnym”. Podaje
również tłumaczenie wymienionych wyrażeń na język angielski, francuski i
niemiecki, kolejno: „a church papers”, „feuilles cléricales”, Kirchenblätter”[9].
Hasło „prasa religijna” dotyczy czasopism o tematyce religijnej lub świeckiej
wyjaśnianej z pozycji wyznawców danej religii, np. ewangelickiej. Prasa
wyznaniowa w cytowanej encyklopedii definiowana jest jako „prasa i
czasopiśmiennictwo pewnego ściśle wyodrębnionego wyznania w podwójnym sensie:
religijnym i światopoglądowym”[10].
„Słownik terminologii medialnej” edycja
z 2006 r. podaje szerszą definicję prasy wyznaniowej: „(…) to ogół czasopism
zarówno treści ogólnej, jak i specjalnej konkretnego wyznania religijnego”.
Według autora hasła, Sylwestra Dzikiego w przypadku prasy wyznaniowej ważnym
czynnikiem jest jej zależność od konkretnego wyznania, co dowodzi
konfesyjności, natomiast sama częstotliwość ukazywania się ma raczej znaczenie
drugorzędne. Podaje, iż w mowie potocznej wobec tych periodyków można użyć
określenia prasa ewangelicka, prasa prawosławna, prasa baptystyczna, itd. W
dalszej części hasła Sylwester Dziki do prasy wyznaniowej zalicza także
„różnorodne czasopisma, których redagowaniem i wydawaniem zajmują się głównie
(ale nie wyłącznie) ludzie świeccy związani z danym wyznaniem, którzy omawiają
aktualne wydarzenia z punktu widzenia doktryny danego wyznania” (potocznie to
np. prasa ewangelików) i zamiennie można używać wyrażeń: „prasa religijna” lub
„kościelna”.[11]
W informacjach uzupełniających podanych w „Encyklopedii wiedzy o prasie” w haśle „prasa religijna” jako przykład czasopisma poświęconego sprawom religijnym i przeznaczonego dla wyznawców danej religii wymieniono m.in. dwutygodnik „Zwiastun”, wydawany przez Kościół Ewangelicko-Augsburski jako spełniający zawarte tam warunki[12].
Prasa ewangelicka wpisuje się więc w definicję ogólną prasy i spełnia jej
zasadnicze funkcje, a reprezentowanie konkretnego wyznania plasuje ją w grupie
periodyków kościelnych, które wskazują konkretny Kościół, równocześnie ze
względu na zamieszczane treści konfesyjne uznane jest za czasopismo wyznaniowe.
[1] Prawo
prasowe z dnia 21 listopada 1938, Dz. U. 1938, Nr 89, poz. 607, art. 3, pkt 3.
[2]
Podaję za: I. Tetelowska, Szkice prasoznawcze,
Kraków 1972, s. 124-126.
[3] Media wyznaniowe w Polsce 1989-2004, E.
Kossewska, J. Adamowski (red.), Warszawa 2004, s. 25.
[4] A.
Lepa, Katalog prasy Katolickiej w Polsce,
stan na 31 stycznia 1994, Łódź 1994, s. 3-6.
[5] BZCz, Warszawa 1947-2011; Katalog mediów polskich, S. Dziki (oprac.), Kraków 1998; R. Nir,
Bibliografia wyznaniowych czasopism
wewnętrznych w Polsce, Warszawa 1971; J. Szturc, Polskie czasopisma protestanckie w latach 1945-1988. Bibliografia,
SiDE 1994, nr 2(34), s. 160-167; D. Wielgat, Bibliografia katolickich czasopism religijnych w Polsce 1945-1989,
Lublin 1996.
[6] Prawo prasowe z
dnia 26 stycznia 1984. Dz.
U. 1984, nr 5, poz. 24 ze zmianami.
[7] W.
Sonczyk, Media w Polsce. Zarys
problematyki. Warszawa 1999,
s. 84-100.
[8] S.
Pamuła, Słownik komunikacji społecznej, Częstochowa 1997, s. 198-199; Zob. też: Słownik wiedzy o mediach, E. Chudzińki
(red.), Warszawa 2007.
[9]
Cz.L., Prasa kościelna, [w:] Encyklopedia wiedzy o prasie, J.
Maślanka (red.), Wroclaw 1976, s. 174.
[10]
Cz.L., Prasa wyznaniowa, [w:] Tamże, s. 191.
[11]
S.D., Prasa wyznaniowa, [w:] Słownik terminologii medialnej, W. Pisarek (red.), Kraków 2006, s.
156.
[12]
Cz.L., Prasa religijna, [w:] Encyklopedia wiedzy o prasie…, dz. cyt.,
s. 182.
