Godna pamięć o Bogu i historii : Czasopiśmiennictwo na ziemiach polskich

Początki prasy w Polsce

Pojawienie się pierwszych zalążków prasy w całej Europie było podobne. Ważną rolę odegrał rozwój idei odrodzeniowych w XVI w., odkrycia geograficzne, wynalazek druku. Przestały wystarczać informacje przenoszone przez wędrownych handlarzy, posłańców królewskich. Wzrastała stale potrzeba otrzymywania różnorodnych wiadomości. Wraz z zastosowaniem druku rolę informacyjną zaczęły pełnić druki ulotne. Pierwszy taki druk w języku polskim na terenie Rzeczpospolitej ukazał się w 1550 roku (jego tekst nie zachował się do czasów współczesnych). Wydawane były z inicjatywy dworu królewskiego, a ich ilość świadczyła o aktywności drukarzy i wzrastającym zapotrzebowaniu szlachty i mieszczaństwa na informację. Były to zazwyczaj druki okazjonalne. Opisywano w nich tylko jedno wydarzenie, nakład był niewielki, kolportowali je wędrowni kramarze.

Dzieje polskiego czasopiśmiennictwa zaczęły się dopiero w 1661 r. wraz z opublikowaniem pierwszego numeru „Merkuriusza Polski”. Inicjatywa jego redagowania zrodziła się na dworze króla Jana Kazimierza, który chciał przekonać do planowanych przez siebie reform ustrojowych. Wskazuje na to zamknięcie edycji wraz z upadkiem projektów reformatorskich. Pierwszym redaktorem został Hieronim Pinocci – Włoch z pochodzenia posiadający doświadczenie w opracowaniu biuletynów rękopiśmiennych dla króla, zaś do druku przygotowywany był w krakowskiej drukarni Jana Aleksandra Gorczyna. Nakład czasopisma wynosił około 300 egzemplarzy. Ukazywał się z tygodniową częstotliwością. Ogółem wyszło 41 numerów bardzo starannie wydanych.

Dopiero rok 1729 zapoczątkował trwały okres ukazywania się polskiej prasy. W styczniu tego roku w Warszawie pojawiły się dwie gazety „Nowiny Polskie” poświęcone w całości sprawom polskim i „Relata Refero”, które zamieszczały tylko wydarzenia zagraniczne. Jeszcze w tym samym roku pisma przemianowano: pierwszy na „Kuriera Polski”, drugi na „Uprzywilejowane Wiadomości z cudzych krajów”. Redakcję obu czasopism powierzono Janowi Naurańskiemu z Warszawy. Błąd zecerski sprawił, że prawie przez 20 lat pisma nie mogły ukazywać się w stolicy. W 1761 r. nastąpiła reorganizacja wydawnictwa. Kierownictwo obu pism otrzymał jezuita Franciszek Bohomolec. Pojawiły się dwie nowe edycje – „Kurier Warszawski” i „Wiadomości Warszawskie”. Po czterech latach „Wiadomości Warszawskie” wchłonęły „Kuriera…”. Po konfiskacie zakonu jezuitów redakcję „Wiadomości …” objął Stefan Łuskina, który chcąc podkreślić swoją niezależność przemianował czasopismo na „Gazetę Warszawską”. Ukazywała się ona od 1774 r. do pierwszej połowy XX w.

Najważniejszym czasopismem okresu Oświecenia był „Monitor” wydawany dwa razy w tygodniu w okresie od 1765-1785 roku, który powstał na wzór angielskiego „Spectatora". Na łamach pisma prowadzono dyskusje dotyczące reform oraz ideologii okresu stanisławowskiego. Przyczynił się do rozwoju gatunków literackich i dziennikarskich takich jak, artykuł, felieton, list do redakcji i odpowiedź, diariusz, portret, esej, reportaż. Po za tym nie odegrał jednak większego znaczenia.

„Pamiętnik Historyczno-Polityczny” założony i redagowany przez Piotra Świtkowskiego, zwolennika stronnictwa patriotycznego, odegrał znaczącą rolę w dobie Oświecenia. Ukazywał się w Warszawie w latach 1782-1792. Wśród artykułów ważne miejsce zajęła publicystyka polityczna, propagująca reformy ustrojowe i społeczne oraz rozprawy propagujące najnowsze osiągnięcia nauki.

Pod koniec XVIII w. w stolicy ukazywało się jeszcze jedno ważne czasopismo. Był nim „Dziennik Handlowy” redagowany przez Tadeusza Podleckiego w latach 1786-1793 z częstotliwości początkowo miesięcznika, a później dwutygodnika i tygodnika. Publikowano w nim najnowsze osiągnięcia w przemyśle krajowym, gospodarce, handlu, podawano ceny towarów, wzory monet, drukowano ogłoszenia i reklamy itd.

Oprócz wymienionych czasopism w XVIII w. znane były jeszcze inne, jak „Gazeta Narodowa i Obca” powstała z inicjatywy Ignacego Potockiego, „Korrespondent Warszawski” reprezentujący stronnictwo patriotyczne Sejmy Czteroletniego (przemianowany na „Korrespondent Krajowy i Zagraniczny”), „Gazeta Krajowa”, „Gazeta Rządowa”, „Dziennik Patriotycznych Polityków”. Redagowano również czasopismo o charakterze literackim „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Upadek Powstania Kościuszkowskiego i trzeci rozbiór Polski zahamowały rozwój polskiej prasy. Przetrwały jedynie „Gazeta Warszawska” i „Korrespondent Krajowy i Zagraniczny” („Krajowy” zamieniono na „Warszawski”).

XIX w. to okres zaborów i nastania czasu, którym praktycznie Polska zniknęła z mapy świata, państwo represjonowano a ludność poddano rusyfikacji i germanizacji. Zabory spowodowały decentralizację polskiej prasy, która do tej koncentrowała się w Warszawie. Powstały nowe ośrodki kulturalne , najpierw w Wilnie i Lwowie, później w Krakowie i Poznaniu. W każdym z trzech zaborów istniały inne warunki polityczne, zróżnicowana gospodarka i inny rozwój cywilizacyjny. Do tych okoliczności musiał dostosować się rynek prasowy. Granice i wydarzenia polityczne, ograniczenie swobód i represje utrudniały podejmowanie wspólnych inicjatyw wydawniczych. Poza tym od prasy oczekiwano nie tylko funkcji informacyjnej, czy opiniotwórczej, ale również funkcji kompensującej brak narodowości i rodzimej edukacji. Na rozwój czasopism wpływała również specjalizacja, gdzie obok dzienników i czasopism ogólnych zaczęły powstawać czasopisma poświęcone konkretnym dziedzinom wiedzy, które miały charakter naukowy lub popularyzujący wiedzę.

W pierwszej połowie XIX w. Warszawie funkcjonowały dwa wymienione wyżej czasopisma informacyjne „Gazeta Warszawska” i „Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego” oraz od 1818 r. „Gazeta Codzienna Narodowa i Obca” i od 1821 r. „Kurier Warszawski”. Ważnymi ośrodkami wydawniczymi był Poznań, gdzie ukazywała się „Gazeta Południowa Pruska” przemianowana w 1806 r. na „Gazetę Poznańską”, Kraków – gdzie z inicjatywy drukarza i księgarza Jana Maja ukazywała się „Gazeta Krakowska”, od 1811 r. Lwów i „Gazeta Lwowska” oraz Wilno, gdzie ukazywał „Kurier Litewski” i „Dziennik Wileński”. Mimo istnienia cenzury poziom tych czasopism był we wszystkich przypadkach wysoki a treści urozmaicone.

Upadek Powstania Styczniowego położył kres prasie, która do tej pory posiadała względną niezależność (w zaborze rosyjskim prasa posiadała podstawy prawne zagwarantowane konstytucyjnie). Jedynie prasa emigracyjna zachowała suwerenność. Pojawiła się głównie w Paryżu i jej rozwój był intensywny. Lata pięćdziesiąte XVIII w. przyniosły kolejne zmiany. Na czoło wysunął się „Kurier Warszawski”, „Gazeta Warszawska”, w której dużym zainteresowaniem zaczął cieszyć się dział kulturalny oraz „Dziennik Warszawski” ukazujący się w latach 1851-1856 redagowany przez H. Rzewuskiego. Było to krótkotrwałe, gdyż po klęsce styczniowej dla prasy rozpoczął się okres konspiracyjnego drukowania. W chwili wybuchu Powstania Styczniowego w 1863 r. ukazały się 23 tytuły tajnie, 35 – oficjalnie. Po klęsce na skutek wzmożonej rusyfikacji i cenzury ilość wydawanych czasopism spadła do 18, by w kolejnych latach 1864-1885 ponownie wzróść do 72.

W drugiej połowie XIX w. zaczęto szerzyć hasła pozytywistyczne pracy u podstaw i pracy organicznej. Założenia te reprezentowały nowopowstałe pisma „Wiek” i „Słowo”. Nowe prawo prasowe ustanowione w Galicji w 1862 r. dawało większe możliwości rozwoju prasy. Jednak barierą okazał się stosunkowo duży analfabetyzm ludności polskiej. Sytuację wykorzystały formułujące się stronnictwa polityczne. Na rynku prasowym pojawiło się nowe zjawisko - prasa partyjna oraz demokracji ludowej.

Przełom wieków okazał się jeszcze bardziej korzystny dla rozwoju polskiej prasy. W 1905 r. zniesiono cenzurę prewencyjną, co poszerzyło swobodę wypowiedzi, nowe prawo prasowe nie było już tak rygorystycznie, jak wcześniej, umożliwiało zakładanie nowych czasopism, stopniowo też zacierały się granice pomiędzy prasą wydawaną w różnych zaborach.

Dla podsumowania warto przytoczyć dane statystyczne podane w encyklopedii powszechnej wydanej przez Gutenberga w okresie międzywojennym:

Tabela 1. Liczba czasopism w języku polskim w XIX i na początku XX w.

Rok	Liczba czasopism	Rok	Liczba czasopism
1800	10	1884	230
1810	12	1996	354
1820	45	1905	ok. 600
1830	77	1914	ponad 1200
1840	63	1915	ok. 400
1850	96	1818	ok. 800
1860	84	1923	ok. 1000
1870	134	1925	1700
1880	123