Kościół Ewangelicko-Augsburski w PRL

Lata pięćdziesiąte XX wieku. Cz. 2

Historię Kościoła trudno oddzielić od historii politycznej kraju. Ustrój socjalistyczny, jaki Polska przyjęła po II wojnie światowej odbił się niewątpliwym piętnem na życiu KE-A w PRL. Jego działalność w znacznym stopniu została podporządkowana siłom politycznym, które uniemożliwiały osiągnięcie pełnej autonomii i rozwinięcie własnego stylu. Stało się tak na wskutek opcji przyjętej przez państwo polskie w 1944 r., którego polityka wyznaniowa dążyła do totalnego objęcia Kościoła swoim nadzorem. Zadania te spełniać miał, m.in. wspomniany już w cz. 1, UdSW. Wśród stosowanych form działania znajdowały się różne środki przymusu administracyjnego, represje, podporządkowania spraw personalnych, ograniczenia stanu posiadania, przymuszanie do ogłaszania na łamach mediów kościelnych poparcia reform ustrojowych, czy wreszcie likwidacji kontaktów Kościoła w Polsce z Kościołem za granicą (SE 1954, nr 16, s. 230-231). Wskutek tych działań doprowadzono, m.in. do usunięcia zwierzchnika KE-A w Polsce, ks. Jana Szerudy i redaktora naczelnego „Strażnicy Ewangelicznej” – ks. Henryka Wegener-Wojnowskiego, którego dodatkowo przymuszono do zmiany nazwiska. Decyzje te realizowano w ramach tzw. „polityki personalnej” stosowanej przez władze wobec Kościołów mniejszościowych. Do jej przeprowadzenia wykorzystywano opozycję wewnątrzkościelną. Departament V MBP dążył do przeprowadzenia zmian w KEA. Stosowane formy nacisku polegały na niezałatwieniu spraw bieżących Kościoła i domaganiu się przyjęcia wyraźnego oblicza politycznego. Metody okazały się nieskuteczne, wobec czego przystąpiono do rozbijania Kościoła od wewnątrz. Podatnym gruntem okazała się grupa osób duchownych i świeckich, która domagała się zwołania Synodu, wyboru nowych władz Kościoła oraz zmiany ZPW, w tym również „Statutu Kościoła”. Przygotowano również odpowiednie kandydatury oraz zaprojektowano Synod wyborczy na 01.11.1951 r. Przewidywana reorganizacja miała skutkować ustaniem pomocy z zachodu, a „Dekret z 09.02.1953 o obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych” umożliwiał kontrolę stanowisk kościelnych (Dz.U. 1953, nr 10, poz. 32:. Art. 2 brzmi: „Tworzenie, przekształcanie i znoszenie duchownych stanowisk kościelnych oraz zmiana ich zakresu działania wymaga uprzedniej zgody właściwych organów państwowych”)(SE 1953, nr 5, s. 52).

     W drugiej połowie 1951 r. odbyła się 3. sesji 1. powojennego Synodu Kościoła, w czasie której dokonano wyboru stałych władz zwierzchnich. W ocenie ks. Janusza Narzyńskiego wydarzenie to zakończyło okres odbudowy życia kościelnego a rozpoczęło okres przejściowy, w którym następowało wdrażanie znowelizowanego przez Synod ZPW, pragmatyki służbowej dla duchownych i świeckich. Pragmatykę służbową uchwaloną przez NRK opublikowano drukiem w „Kalendarzu Ewangelickim 1954” (KE 1954, s. 229-239), regulaminu diecezjalnego, parafialnego (KE 1953, s. 228-257), Konsystorza, Sądu Dyscyplinarnego, przepisów emerytalnych i in. Przedwojenne ZPW z 31.12.1936 r. (Dz.U. z 1936, nr 94) skupiało władzę wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą w jednej osobie Biskupa Kościoła posiadającego w związku z tym szerokie uprawnienia. Gruntownej analizie poddano rozdział trzeci ZPW, w którym była mowa o władzy zwierzchniej Kościoła. Dokonane zmiany zmierzały w kierunku podzielenia władzy skupionej w jednej osobie na trzy różne stanowiska: biskupa (władza duchowna), prezesa Synodu (władza prawodawcza), prezesa Konsystorza (władza administracyjno-finansowa). Prawo przewidywało powołanie dwunastoosobowej Naczelnej Rady Kościoła (NRK), która będąc władzą zwierzchnią, obradowałaby w przerwach między sesjami Synodu i zajmowała się sprawami wymagającymi natychmiastowej decyzji. W jej skład weszliby: biskup, prezes i wiceprezes Synodu oraz Konsystorza, przedstawiciel Wydziału Teologii UW a od 1954 r. ChAT oraz po trzech przedstawicieli duchownych i świeckich. Uważano, że taka reforma organizacji Kościoła przyczyniłaby się do sprawnego, kompetentnego działania i realizowania zadań stojących przed KE-A. Doprowadziłaby też do konsolidacji ewangelików na terenie całej Polski.

     Od Kościoła zreformowanego i działającego w nowej rzeczywistości m.in. oczekiwano:

 · regulacji i stabilizacji organizacji kościelnej na wszystkich szczeblach,

· objęcia opieką duszpasterską małych parafii, szczególnie na Mazurach i Ziemiach Zachodnich z uwzględnieniem specyfiki terenów,

· ustalenia podstaw finansowania Kościoła i obowiązków finansowych dla ogółu członków Kościoła,

· uregulowania sprawy prasy kościelnej i wydawnictw, w tym podręczników do lekcji religii,

· wydania agendy i śpiewnika kościelnego oraz stopniowego ujednolicenia formy liturgicznej nabożeństw,

· objęcia wychowaniem religijnym młodzieży oraz powołania komisji lub poradni małżeńskiej,

· prowadzenia zakładów opiekuńczych.

     Opracowaniem nowego ZPW zajmowała się Komisja Prawno-Regulaminowa Synodu Kościoła. Dążyła ona do szybkiego zwołania sesji Synodu, co okazało się jednak sprawą trudną do zrealizowania. Wreszcie 05.09.1951 r. na posiedzeniu Konsystorza i Wydziału Synodalnego powołano komisję, której powierzono zwołanie Synodu i przygotowanie wyborów. Z ramienia Wydziału w jej skład wszedł ks. Karol Kotula i ks. Zygmunt Michelis, zaś Konsystorz reprezentował ks. Andrzej Wantuła, Edward Głowacki z parafii w Łodzi i Emil Leyk z parafii w Szczytnie. Na posiedzeniach Komisji zrewidowano ponownie projekt prawa, wyłoniono kandydatury biskupa i prezesa Synodu, opracowano porządek obrad i ustalono datę zwołania Synodu na 18.11.1951 r., na którym nastąpi wybór nowego biskupa. W wyniku wyborów zwierzchnikiem Kościoła został ks. Karol Kotula, duchowny o dużym doświadczeniu, długoletniej praktyce duszpasterskiej i udziale w pracach różnych instytucji kościelnych. Oczekiwano od niego przede wszystkim kompetencji duszpasterskich, religijnych i teologicznych, posiadania umiejętności kaznodziejskich, które pozwoliłyby na kierowanie całym Kościołem, nadały mu jednolity styl życia religijnego, ewangelizacyjno-misyjnego (SE 1951, nr 21, s. 1-6; KE 1952, s. 50-52).

     Obrazem realizacji części zadań biskupich było systematyczne organizowanie konferencji teologicznych, pogłębiających życie duchowe księży, akcentujących rolę Pisma Świętego w pracy ewangelickiego duchownego. Uczestnicy konferencji mogli też wymieniać się doświadczeniami kaznodziejskimi i duszpasterskimi, omawiali problemy administracyjne, społeczne występujące w prowadzonych przez parafiach.

     Komisja Pastoralna zajmowała się organizowaniem, m.in. akcji wspierających kształcenie teologiczne duchownych, opracowała zasady pracy duchownych i porządek życia religijnego obowiązujący w parafiach i domach ewangelickich. Ostatecznie na szóstym posiedzeniu Prezydium NRK (28.04.1952) zatwierdzono ostateczny tekst ZPW po wprowadzeniu dodatkowych poprawek narzuconych przez UdSW (SE 1952, nr 10, s. 149). W stosownym obwieszczeniu władze Kościoła podały do publicznej wiadomości, że UdSW 13.05.1952 zatwierdził „Zasadnicze Prawo Wewnętrzne Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP”. Ks. Henryk Wencel na łamach „Strażnicy Ewangelicznej” komentował to wydarzenie następująco: „Państwo wyraziło zgodę na stosowanie uchwalonego przez Synod ZPW Kościoła. (…) W ten sposób otrzymał Kościół ustawodawstwo kościelne, które będzie się rządzić w zakresie swego posłannictwa i wypełniania zadań. Jest rzeczą oczywistą, że działalność Kościoła odbywa się w konkretnej rzeczywistości społeczno-politycznej i dlatego nie wolno zapomnieć, że ustawodawstwo PRL ma określoną treść klasową. (…). Dlatego Kościół (…), stojąc na stanowisku nauki Chrystusowej powstrzymać się powinien od chęci odgrywania roli ideologii politycznej, natomiast powinien przestrzegać ściśle istniejący porządek prawny.” (SE 1952, nr 18, s. 235) Zakomunikowano też czytelnikom „Strażnicy Ewangelicznej”, że od 1 czerwca 1952 r. zostaje w piśmie otwarty „Dział urzędowy”, zawierający rozporządzenia i komunikaty Kościoła, które będą obowiązywać wszystkie instytucje kościelne. Zobowiązano też wszystkie urzędy diecezjalne, parafialne, itp. do prenumerowania dwóch egzemplarzy dwutygodnika i archiwizowania ich w aktach parafialnych (SE 1952, nr 12, s. 181).

     W kwietniu 1952 r. władze Kościoła otrzymały pomieszczenia przy ul. Kredytowej 2/4, do których przeniesiono kancelarię biskupa Kościoła, Konsystorz i Prezydium NRK. Nastąpiły też kolejne zmiany organizacyjne diecezji: z siedmiu diecezji w 1945 r. utworzono sześć (warszawska i łódzka zostały połączone), ustalono też ich nowe granice terytorialne, przeprowadzono wybory do władz diecezjalnych (SE 1952, nr 10, s. 149-150).

     Uchwały dotyczyły też trudnej sytuacji diecezji mazurskiej, gdzie dla zorganizowania tzw. Pomocy Mazurskiej na okres od 1 czerwca do 31 sierpnia 1952 r. oddelegowano ks. Roberta Fiszkala, wiceprezesa Konsystorza i sekretarza NRK z siedzibą w Mrągowie. Do jego obowiązków należała pomoc diakonom w organizowaniu życia parafialnego w tych ośrodkach, gdzie zachodziła tego potrzeba, zorganizowanie sieci nabożeństw i ewangelizacji, przeprowadzanie kursów itd. Do akcji dołączyli również księża z innych diecezji. Sprawozdanie Prezydium NRK podaje, że było ich ok. 20. Wśród nich znaleźli się księża: Wiktor Niemczyk, Artur Gerwin, Jan Motyka, Edward Romański, Adolf Frank, Władysław Paschalis. Wymienieni duchowni w ramach tzw. Ochotniczej Służby Mazurskiej wykorzystywali urlopy na pracę w parafiach mazurskich, których w roku 1952 zarejestrowanych było jeszcze 80 (SE 1952, nr 20, s. 275).

     Statystyka z 31.12.1951 r. wykazywała 262 parafie (bez filiałów i stacji kaznodziejskich), 403 kościołów, 6 zakładów opiekuńczych, 72 duchownych, 4 diakonów, 1 katechetkę. Pod względem liczebności wiernych największą diecezją była mazurska, potem cieszyńska i katowicka. Braki kadrowe wśród pracowników duchownych uzupełniły trzy edycje kursów dla diakonów, przy czym pierwsza ordynacja diakonacka odbyła się 18.05.1952 r. w Warszawie (SE 1952, nr 7/8, s. 110). W „Kalendarzu Ewangelickim na rok 1953” po raz pierwszy podano wykaz parafii i urzędujących w nich księży ewangelickich oraz skład władz zwierzchnich KEA w Polsce. Podobne zestawienia statystyczne z 1956 r. wykazały 130 parafii, z czego 45 należało do diecezji mazurskiej, a 31 do katowickiej. Ogółem zarejestrowano 143348 wiernych. Powołana Komisja Ewangelizacyjno-Misyjna realizowała zadania ewangelizacji i misji wewnętrznej Kościoła. W latach 1950-1956 przeprowadziła ok. 280 ewangelizacji w całym kraju, w których uczestniczyło ok. 50 tysięcy osób.

Bibliografia:

SE - "Strażnica Ewangeliczna" roczniki 1950-1959

KE - "Kalendarz Ewangelicki" roczniki 1950-1959

Gastpary W., Straty kościołów mniejszościowych wskutek drugiej wojny światowej, "Rocznik Teologiczny" 1969, z. 2, s. 99-123

Kościół na nowym starcie, KE 1952, s. 106-109

Urban K., Mniejszości religijne w Polsce 1945-1991, Kraków 1994.

Winiarczyk-Kossakowska M., Ustawy III Rzeczypospolitej o stosunku Państwa do Kościołów chrześcijańskich, Warszawa 2004.