Tendencje rozwojowe prasy ewangelickiej po 1989 roku

      Upadek ustroju socjalistycznego, obrady Okrągłego Stołu, likwidacja cenzury, zmiany w prawie prasowym to tylko niektóre fakty wpływające na sytuację Kościołów w RP po 1989 r.

     W chwili transformacji ustrojowej Kościół Ewangelicko-Augsburski (dalej: KE-A) znalazł się w sytuacji, w której na nowo musiał określić zakres działania poszczególnych agend kościelnych. Przede wszystkim należało zwrócić uwagę na te zadania, które w reżimie komunistycznym nie mogły być w pełni realizowane oraz sprecyzować nowe, wypływające z aktualnej sytuacji. Bardzo szybko dostrzeżono sytuację, jaka wytworzyła się na rynku prasowym, a która dawała prasie możliwość nieskrępowanego rozwoju. Kościół na szczeblu ogólnokrajowym wykorzystał zaistniałą sytuację i rozpoczął budowę ośrodka wydawniczego w Bielsku-Białej, do którego wkrótce przeniesiono redakcję jedynego ogólnopolskiego ewangelickiego periodyku „Zwiastun”.

     Wraz z odwilżą nastąpił dynamiczny rozwój życia ogólnopolskiego, diecezjalnego i parafialnego, co przełożyło się na zawartość działów informacyjnych „Zwiastuna”, prezentujących sposób przeżywania transformacji przez lokalne ewangelickie społeczności. Tworzył się nowy wizerunek Kościoła oddziaływujący na parafie, dla których „Zwiastun” przestał być wystarczającym środkiem komunikowania, co wyraźnie dostrzegał  ks. H. Czembor  w felietonie pisanym w 1993 roku, gdzie o tej sytuacji pisze następująco: „Właśnie „Zwiastun”, będąc pismem ogólnokościelnym i ogólnopolskim niejako z natury swojej nie jest w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb regionalnych” (Zw 1993, nr 11, s. 22). Prasa ewangelicka  dla społeczności żyjącej w diasporze zawsze pełniła rolę integrującą, oddziaływała misyjnie, stanowiła kanał informacyjny, który ograniczany przez władze państwowe do 1989 r. nie mógł  się swobodnie rozwijać.

     Na szczeblu parafialnym wraz w pojawieniem się prasy parafialnej nastąpił istotny zwrot w procesie komunikowania, w którym do niedawna dominowały ogłoszenia podawane z ambony, gablotka przed kościołem lub plebanią nie zawsze na bieżąco aktualizowana. Oferta parafii poszerzona o prasę z jednej strony usprawniała przepływ informacji, z drugiej – dawała jej członkom możliwość zaangażowania się w pracę redakcyjną. Integracyjna rola prasy parafialnej została dostrzeżona przez Mariusza Banacha, według którego następuje to na dwóch płaszczyznach: osób odpowiedzialnych za redakcję pisma i społeczności, do której jest kierowana. Uważa on również, że jest to rodzaj prasy nie podlegający komercji wolnorynkowej, której nadrzędnym zadaniem jest budowanie więzi międzyludzkich. Zawarte w nich treści nawiązują do tzw. „małej ojczyzny”, a więc parafii, będącej wspólnym dobrem. Działy tematyczne dostarczają informacji o miejscowej kulturze, historii, ludziach z nią związanych, co z kolei wzmacnia poczucie więzi i daje możliwość wspólnego działania.

Początek działalności będącej przedmiotem refleksji historycznej uznać należy za bardzo trudny. Przypadał na lata osiemdziesiąte XX w., tj. okres kryzysu ustrojowego i ekonomicznego, który wobec prasy parafialnej należy uznać za fazę wstępną, pionierską. Redaktorzy pierwszych efemeryd dostrzegali potrzebę realizacji tego typu projektów w parafiach. Poprzez własne próby i obserwację inicjatyw w innych środowiskach, stopniowo nabywali doświadczenia i doskonalili wydawane formy prasowe, które określano informatorami.

     Pierwsze pojedyncze „jaskółki” informatorów parafialnych pojawiły się krótko po likwidacji stanu wojennego w 1983 r. Wymienić należy tu następujące pisma: „Informator Parafialny. Parafia Ewangelicko–Augsburska w Wiśle”, którego pierwszy numer ukazał się z oznaczeniem „Jesień 1983”, następnie „Informator Parafialny Parafii Ewangelicko–Augsburskiej w Mikołowie, Tychach i Orzeszu”, który ukazał się bez podania daty. Dopiero na podstawie analiz słowa wstępnego zamieszczonego w numerze drugim można podać przypuszczalny rok pierwszej edycji przypadający na 1985 r. Kolejnym przykładem były „Wiadomości Parafialne”, które w podtytule adresowano do sześciu parafii diecezji cieszyńskiej (Biała, Bielsko, Czechowice-Dziedzice, Jaworze, Międzyrzecze i Stare Bielsko). Ogółem wydano osiem numerów w formacie A5, z których pierwszy sygnowano datą: „październik 1988 rok”  a ostatni: „styczeń 1992 rok”.  Podobną inicjatywę podjęła parafia w Zduńskiej Woli, gdzie na przełomie 1988 r. i 1989 r. również redagowano „Informator Parafialny”.

     W początkowym okresie wszystkie informatory w stopce redakcyjnej posiadały wpisaną klauzulę „Do użytku wewnętrznego”, co dowodziło istnienia prewencji i obawy przed zakwestionowaniem zamieszczanych treści. Przygotowany w maszynopisie informator zwielokrotniano przy pomocy powielacza. Poszczególnych egzemplarzy nie archiwizowano, dlatego obecnie są niedostępne, a duchowni udzielają informacji niepełnych, na podstawie których trudno odtworzyć kompletny obraz fazy wstępnej.

     Inicjatywy wydawnicze, o których można znacznie więcej powiedzieć pochodzą z lat 90. XX stulecia. Dały początek drugiej fazie krystalizowania się i doprecyzowywania formy prasy parafialnej. W fazie tej obok licznych informatorów o niewielkich rozmiarach pojawiały się pierwsze czasopisma parafialne merytorycznie na wysokim poziomie, do składu których wykorzystano wchodzącą na rynek technikę komputerową, a druk odbywał się w nowoczesnych oficynach drukarskich. Zwracano też większą uwagę na archiwizację pojedynczych egzemplarzy, dlatego w zasobach parafialnych i prywatnych obecnie można napotkać oprawione roczniki lub teczki zawierające niekompletne zbiory informatorów.  

Wydawanie prasy parafialnej w diecezji katowickiej zapoczątkowała parafia ewangelicka w Pszczynie. Pierwszy numer „Ewangelika Pszczyńskiego” sygnowany datą 15 grudnia 1992 r. liczył 12 stron formatu A4, a nakład wyniósł 300 egzemplarzy. To pismo o charakterze religijno-społecznym o numerze ISSN 1233–541X, zarejestrowane w „Katalogu mediów polskich 1998” pod pozycją 526, gdzie również odnotowano, że „pismo odzwierciedla życie kościelne ewangelickie diecezji katowickiej i regionalne wydarzenia parafialne oraz ogólnopolskie życie Kościoła Ewangelickiego”. Zapis ten wskazuje na różnorodność treści religijnych, historycznych i informacyjnych, co zadecydowało o zainteresowaniu czytelniczym w macierzystej parafii i poza nią. Założycielem i redaktorem od 1992 r. jest ks. Jan Badura, proboszcz parafii w Pszczynie liczącej ok. 1500 członków. W 1998 r. Wydawnictwo „Augustana” przeprowadziło badania ankietowe w wyniku których okazało się iż, 9% respondentów czytało „Ewangelika Pszczyńskiego” regularnie, 19% – często, a 6% uznawało go lepszym od „Zwiastuna” (Zw 1998, nr 8, s. 14-16). Pojawienie się w latach następnych kwartalnika diecezjalnego „Ewangelik” oraz informatorów na innych parafiach spowodowało zmniejszenie nakładu i ograniczenie zasięgu wyłącznie do terytorium parafii ewangelickiej w Pszczynie i Studzionce. W 2001 r. ukazał się drukiem bibliografia zawartości „Ewangelika Pszczyńskiego”.

     Wikariusz parafii w Cieszynie w latach 1992-2002, ks. Alfred Borski, wzorując się na „Ewangeliku Pszczyńskim”, rozpoczął redagowanie „Informatora Parafialnego Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Cieszynie”. Pierwszy numer ukazał się w okresie świąt Bożego Narodzeni 1992 r. w formacie A5, kolejne edycje posiadały ciągłą numerację, przy czym numer 23 z 1997 r. był ostatnim numerem przed zmiana tytułu na „Gazetę Ewangelicką”, która od 1998 r. ukazywała się jako dwumiesięcznik. Katalog mediów polskich 1998 odnotował to czasopismo w pozycji 1463, gdzie podano nakład (7000 egz.) oraz określono problematykę: „regionalne pismo religijne ewangelików Śląska”. Dla pozyskania odbiorców wewnątrz umieszczano wkładki kilku parafii diecezji cieszyńskiej i katowickiej, które zadeklarowały się chęć kolportowania czasopisma na swoim terenie. Wkładki nosiły tytuł „Informator Parafialny” z dopiskiem nazwy parafii, jedynie wkładkę parafii w Mikołowie zatytułowano „Luteranin”.      Na uwagę zasługuje organizacja pracy redakcyjnej, w której na zasadach wolontariatu zatrudniano osoby przepisujące teksty i wykonujące korektę, informatyka do składu komputerowego oraz sieć kolporterów parafialnych składającą się z grupy młodzieży.

     Ks. A. Borski jako diecezjalny duszpasterz młodzieżowy redagował dwa pisma skierowane do młodzieży ewangelickiej, to: „Dokąd? Magazyn Młodzieżowy” oraz „F1 – Pierwsza Pomoc”. W latach 2001-2002 ukazały się dwa numery wydania specjalnego „Gazety Ewangelickiej” zatytułowane „Dokąd? Magazyn Młodzieżowy”. W grudniu 2001 r. ukazał się pierwszy numer Magazynu Ogólnopolskiego Duszpasterza Młodzieży dla liderów grup młodzieżowych zatytułowany: „F1 – Pierwsza Pomoc”. W słowie wstępnym redaktor, ks. A. Borski o przeznaczeniu pisma pisał następująco: „Wydając magazyn z pomocami dla prowadzących spotkania młodzieży chciałbym, aby spełniał podobną rolę do klawisza F1 w komputerze. Wprawdzie to nie naciśnięcie klawisza ile otworzenie magazynu ma udostępnić stosowną pomoc, to jednak i to trzeba wiedzieć w obu przypadkach, iż zastosowanie w praktyce udostępnionej pomocy może przynieść korzyści”. Wraz z przeniesieniem redaktora w 2002 r. na inną parafię „Gazeta Ewangelicka” przestała się ukazywać, ostatni 58 numer ukazał się na początku 2003 roku. Redaktor podjął jeszcze kilka prób redakcyjnych, które zakończyły się już po kilku numerach: w połowie 2002 r. ks. A. Borski redagował czasopismo parafialne zatytułowane „Pójdź za mną!”, przy czym w podtytule pierwszego numeru odnotowano: „Informator Parafii Ewangelickich w Rybniku, Raciborzu i Ściborzycach Wielkich” i prawdopodobnie była to wkładka „Gazety Ewangelickiej nr 7/8(51/52) z 2002 r., świadczy o tym adnotacja zawarta w paginie informatora. Kolejne trzy numery w podtytule posiadały następujący zapis: „Informator Parafii Ewangelickich w Lipnie, Rypinie i Włocławku”. Ze słowa wstępnego wynika, że numer 4 sygnowany datą „czerwiec 2003” był ostatnim w tej edycji.

     W latach dziewięćdziesiątych minionego wieku większość parafii Diecezji Cieszyńskiej i Katowickiej posiadała własne pisma parafialne. Były wśród nich publikacje na różnym poziomie edytorskim, który zależał od kompetencji zespołu redakcyjnego, jak również od zamożności parafii. Ich szata graficzna z reguły była skromna, czarno-biała. Gazetki kolportowano we własnym zakresie, bezpłatnie lub za niewielką opłatą, której celem była częściowa rekompensata kosztów druku. Ukazywały się nieregularnie, kilka razy w ciągu roku. Pracą redakcyjną kierował duchowny przy udziale kilku współpracowników. Autorami artykułów i materiału informacyjnego nie byli profesjonaliści o wykształceniu dziennikarskim, lecz osoby, które swoją wiedzą i doświadczeniem zawodowym chciały się podzielić z czytelnikami prasy parafialnej.

     Na początku XXI w. ewangelicka prasa parafialna weszła w trzecią fazę rozwoju stabilizacji i konkretyzowania się profilu edytorskiego. Nastąpiła zmiana szaty graficznej polegająca na zastosowaniu kolorowych okładek, stałych winiet, treści publicystyczne grupowano w zmieniających się co pewien czas cyklach, zaś informacyjne – zamieszczano w stałych działach zgodnych z działalnością prowadzoną przez parafie.

     W Diecezji Cieszyńskiej wymienić należy następujące czasopisma parafialne:
„Syjon Bielski” – wydawca Parafia Bielsko,
„Wiadomości Wyższobramskie” – Cieszyn,
„Jesteśmy” – Drogomyśl,
„W naszym Zborze” – Dzięgielów,
„Nasza Gazetka” – Goleszów,
„Z życia i wiary” – Jaworze,
„Posłaniec” – Międzyrzecze,
„Informator Parafialny” – Skoczów,
„Głos Parafialny” – Ustroń,
„Luteranin” – Wisła, który zawiera wkładki parafii w Jaworniku, Czarnem, Malince, Głębcach, Istebnej.

     Diecezja katowicka z siedzibą w Bytomiu–Miechowicach w latach 1984–1994 posiadała informator diecezjalny „Ewangelik. Ż życia Diecezji i Kościoła” redagowany przez grupę księży. Dystrybucja odbywała się poprzez diecezję, która obligatoryjnie przydzielała po 5 egzemplarzy pisma na parafię, ogółem ukazało się 20 numerów w nakładzie 200–400 egzemplarzy każdy.

     Synod Diecezji Katowickiej w 2003 r. powołał Instytut Matki Ewy dzięki któremu, rozpoczęto redagowanie kwartalnika diecezjalnego „Ewangelik”. Zwierzchnik diecezji, ks. T. Szurman w słowie wstępnym podkreślił, że nazwa nawiązuje do czasopism wydawanych w okresie międzywojennym oraz do informatora o tym samym tytule z lat 1984-1994. Celem kwartalnika ukazującego się w latach 2003-2008 było integrowanie środowiska ewangelickiego w diecezji, której terytorium obejmuje rozległy teren czterech województw (opolskie, śląskie, małopolskie, podkarpackie). Zamieszczany materiał informacyjny i publicystyczny dostarczał aktualnych wiadomości z życia diecezji i parafii, również artykułów o treści religijnej, historycznej.

     W latach 1992-2012 na terenie diecezji ukazywały się następujące informatory:
„Posyłam Was” – Świętochłowice i Wirek,
„Informator Parafialny” – Katowice,
„Informator Parafialny” – Gliwice, Pyskowice,
„Ewangelik Opolski” – Opole.

Diasporyczny charakter KE-A w pozostałych czterech diecezjach nie sprzyjał rozwojowi prasy parafialnej. W diecezji wrocławskiej lukę informacyjną zapełnił „Rocznik Wrocławski”, który ukazuje się od 2009 roku. Wymienić należy również jedyny parafialny informator „Słowo Parafialne” wydawany przez parafię we Wrocławiu.

     W diecezji pomorsko-wielkopolskiej w 2012 r. ukazała się czwarta edycja „Gdańskiego Rocznika Ewangelickiego”. W latach 2003–2008 wydawano tam również rocznik zatytułowany „Diaspora”.

     Diecezje warszawska i mazurska nie posiadają ogólnodiecezjalnego periodyku. Kilka parafii diecezji warszawskiej wydaje informatory parafialne, są to m.in. „Rybak” w Radomiu, „Informator Parafialny” – Łódź oraz „Zeszyty Ewangelickie” – Tomaszów Mazowiecki i „Informator Parafialny – parafia Św. Trójcy w Warszawie”.

     Ewangelicka prasa parafialna jest zjawiskiem, które swój rozwój zawdzięcza transformacji. Szczyt rozwoju i krystalizacja tych specyficznych periodyków nastąpiły na przełomie wieków XX i XXI w. i trwają do chwili obecnej. Autorka zdaje sobie sprawę z tego iż, przedstawiony artykuł nie wyczerpuję tematu.

 Bibliografia:

Banach M., Prasa parafialna środkiem komunikacji wielkomiejskiej społeczności lokalnej, [w:] Polskie media u progu XXI wieku, J. Adamowski, M. Jabłonowski (red.), Warszawa 2001, s. 138-141.

Katalog mediów polskich 1998, S. Dziki (oprac.), Kraków 1998, s. 63, poz. 526.

Badura J., „Ewangelik Pszczyński”. Bibliografia zawartości czasopisma za lata 1992-1997, Pszczyna 2001.

Borski A., Słowo wstępne do pierwszego numeru F1, „F1 – Pierwsza Pomoc” 2002, nr 1, s. 2.