Terminy „prasa” i „czasopismo” w polskich encyklopediach i słownikach XIX i XX wieku

    Poniżej zostanie zaprezentuję analizę źródeł słownikowych i encyklopedycznych pod kątem występowania terminów „prasa” i „czasopismo” oraz sposobu ich definiowania w XIX i XX wieku. Wybrane przykłady przedstawią stan wiedzy przy założeniu, iż opracowania te są odbiciem panującej sytuacji historycznej i terminologii danego okresu. Wskazana zostanie też etymologia wyrażeń, różnice i zmiany semantyczne występujące w obrębie języka polskiego na przestrzeni dwóch stuleci. Bazę uzupełniająca tworzyć będą cytaty z zastosowaniem oryginalnej pisowni. Zaznaczyć należy, że jest to skrót większego opracowania.

Do analizy wykorzystałam cztery typy polskich wydawnictw informacyjnych:
(1) słowniki języka polskiego,
(2) ogólnotematyczne encyklopedie XIX i XX wieku,
(3) leksykony i słowniki specjalistyczne z zakresu bibliotekoznawstwa, mediów,
(4) inne źródła, w których autorzy podejmowali kwestię terminologiczną.

Analizę terminologiczną rozpoczną ogólne refleksje, których podstawą są słowniki języka polskiego, łacińskiego i pokrewnych, pozostałe części w kolejności chronologicznej uwzględnią encyklopedie i słowniki popularnonaukowe, publikacje naukowe.

1. Słowniki językoznawcze i literaturoznawcze

Etymologia wyrazu „prasa” wywodzi się z języka łacińskiego -presso, -are, oznaczającego „uciskać”, „przygniatać”, „tłoczyć”, co nawiązuje do „produkcji czegoś”. Termin ten posiada odpowiedniki w różnych językach: w języku angielskim: the Press; francuskim: la presse; niemieckim: die Presse. Przykładowo „Słownik polsko-niemiecki” podaje dwa znaczenia wyrazu Presse: 1. techniczne: Pressmaschine (prasa); Druckerpresse (prasa drukarska); 2. ogół czasopism: Presse, np. Tagespresse (prasa codzienna), Boulvardpresse, Schmutzpresse (-brukowa), Spostpresse (-sportowa), ausländische Presse (-zagraniczna) itd.

Po raz pierwszy termin „prasa” pojawił się w słowniku języka polskiego w połowie XIX wieku. Był to „Słownik języka polskiego” Samuela Bogusława Lindego (1771-1847), będącego leksykografem, językoznawcą i bibliotekarzem. W latach 1807-1814 nakładem Drukarni Pijarskiej w Warszawie wydał on pierwszą edycję składającą się z sześciu tomów i zawierającą 60 tysięcy haseł (2. edycja przypada na lata 1854-1860 sygnowana przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Lwowie). Hasła do słownika czerpał Linde z druków XVI-XVIII wieku, ilustrował je licznymi cytatami, podawał odpowiedniki haseł w językach słowiańskich. Słownik ma charakter historyczny, a nie normatywny, ukazuje stan polszczyzny na początku XIX w.

Linde słowo „prasa” tłumaczy jako „tłoczarnia”, podając trzy zastosowania:
(1) „narzędzie   z tablic i szrub złożone, do wygniecienia soku z jagód”,
(2) „prasa drukarska, która składa się z balek, ścian, szruby z drągiem,   panewki, tygla, wózka, korby, fundamentu, ramy, dekla, i ramki do zamykania arkusza na klamkę”,
(3) „prasa, cisk, ucisk, ciżba, tłok”.
Zamieszcza liczne cytowania z literatury oraz odpowiedniki w językach obcych.

W wspomnianym słowniku funkcjonuje również hasło „czasopistwo, czasopismo”, w znaczeniu „chronologia”, „era, od której się rachuje”, „epoka czasopismowa”. Można wnioskować, że na początku XIX w. pojęcie „prasa” funkcjonowało tylko w znaczeniu urządzenia do wywierania nacisku na jakiś materiał, np. owoce, nasiona, blachę, papier, a słowo „czasopismo” odnosiło się do chronologii czasu, a nie do druku periodycznego zwanego obecnie czasopismem. Dopiero w momencie rozpoczęcia poszukiwań określenia dla masowo produkowanych gazet i czasopism wyrażeniu „prasa” dodano kolejne znaczenie.

Wyrażenia będące przedmiotem prowadzonej analizy definiowane są również we współcześnie ukazujących się wydawnictwach informacyjnych z zakresu językoznawstwa i literaturoznawstwa. „Słownik terminów literackich” objaśnia „czasopismo” jako „wydawnictwo ciągłe, ukazujące się w regularnych odstępach czasu, pod tym samym tytułem, datowane i numerowane”. W ujęciu bibliotekarskim do czasopism zaliczano wszystkie periodyki od dziennika do rocznika, natomiast dla potrzeb bibliograficznych i działalności wydawniczej dokonano podziału na prasę codzienną (dzienniki) i periodyki o dłuższej częstotliwości (tygodnik, dwutygodnik, miesięcznik, dwumiesięcznik, kwartalnik).

Według „Słownika języka polskiego” Witolda Doroszewskiego wyrażenia „prasa” i „czasopismo” zmontowano z krótkich wyjaśnień, które kolejno podają, iż prasa to „ogół czasopism, szczególnie wychodzących w danym czasie w danym kraju, a „czasopismo to pismo, publikacja wydawana okresowo, w stałych terminach”.

Doroszewski zaznacza, iż po raz pierwszy hasła zarejestrowano w słowniku Lindego. Skrót // L umieszczony na końcu materiału dokumentacyjnego oznacza, że wyraz hasłowy został zarejestrowany w słowniku Lindego. Porównując powyższe dodatkowe informacje z analogicznymi w „Słowniku wyrazów obcych” pod redakcją Ireny Kamińskiej-Szmaj można dostrzec podobieństwo: definicje prasy są generalizowane, zaś dotyczące periodyku – konkretyzowane.

Pięćdziesięciotomowy „Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny” pod redakcją Haliny Zgółkowej publikowany w latach 1994-2005 zawiera współczesny zasób leksykalny występujący w języku polskim i jego charakter jest „służebny, podręczny, przydatny i kształcący” – co zaznaczono we wprowadzeniu. Definicyjne określenia wyrazów sankcjonują dotychczasowe ustalenia, co dodatkowo stwarza możliwość porównywalności znaczeń. We wspomnianym słowniku wyraz „prasa” oznacza „ogół wydawnictw (czasopisma, dzienniki itp.) drukowanych periodycznie, w określonym czasie, na danym terenie, rozpowszechnianych publicznie, opisujących i komentujących rzeczywistość”, zaś „czasopismo” – „pismo redagowane kolegialnie, najczęściej przez zespół dziennikarzy, wydawane okresowo, w pewnych stałych terminach (np. co tydzień, co dwa tygodnie, co miesiąc, co kwartał, co pół roku).

 Bibliografia:

Lewinówna Z., Linde Samuel Bogumił, [w:] Literatura Polska, t. 1, s. 569.

Linde S.B., Słownik języka polskiego, t.1.4, Lwów 1848, reprint Warszawa 1995

Piprek J., Ippoldt J., Kachla T. [i in.], Wielki słownik polski-niemiecki. P-Ż, G. Koziełek (red.), Warszawa 1977, t. 2, s. 208(Presse)

Schwarz C.M., Seaton M.A., Fisiak J.,   Praktyczny słownik angielsko-polski, polsko-angielski, Warszawa 2002, s. 431(Press), s. 781(prasa)

Sierotwiński S., Słownik terminów literackich, Wrocław 1970, s. 63(Czasopismo)

Słownik francusko-polski, polsko-francuski plus gramatyka, Słobodska M. (oprac.), E. Piotrkiewicz-Karmowska, G. Kamińska (red.), Warszawa 2002, s. 397(la presse), s. 739(prasa)

Słownik języka polskiego, W. Doroszewski (red.), Warszawa 1964, t. 1, s. 1109(Czasopismo);t. 6, s. 1418(Prasa)

Słownik łacińsko-polski, K. Kumaniecki (oprac.), Warszawa 1973, s. 392

Słownik wyrazów obcych, I. Kamińska-Szmaj (red.), Wrocław 2005, s. 632(prasa); s. 599(czasopismo)

Zgółkowa H., Praktyczny słownik, Poznań, t. 1, s. IX; t. 7, s. 402; t. 32, s. 258.