Godna pamięć o Bogu i historii : Terminy „prasa” i „czasopismo” w polskich encyklopediach i słownikach XIX i XX wieku

Słowniki naukowe i popularnonaukowe. Cz. 3

W latach 70. XX w. ukazały się pierwsze encyklopedie specjalistyczne dotyczące książki i prasy, jak: „Encyklopedia wiedzy o książce” (EWoK) i „Encyklopedia wiedzy o prasie"[1], które ze względu na reprezentowane dziedziny i przeznaczenie czytelnicze obligatoryjnie obejmują terminy będące przedmiotem refleksji. EWoK została wydana w 1971 r. przez Ossolineum we Wrocławiu w nakładzie 30000 egzemplarzy. W 6000 haseł rzeczowych, biograficznych, geograficznych, topograficznych i odsyłaczowych podano całokształt wiedzy z zakresu księgoznawstwa światowego z uwzględnieniem spraw polskich oraz dziedzin pokrewnych, w tym również zagadnienia wydawnicze i czasopiśmiennictwo.

„Encyklopedia wiedzy o prasie” wydana w 1976 r. przez Ossolineum we Wrocławiu w nakładzie 16000 egzemplarzy, zawiera 2000 haseł definicyjnych i problemowych, pełni rolę słownika terminologicznego i encyklopedii przedstawiającej proces komunikowania za pomocą prasy drukowanej oraz rejestruje stan wiedzy prasoznawczej.

Podobnie, jak w encyklopediach ogólnych, tak w wymienionych, hasła potraktowano odrębnie, przy czym EWoK stosuje odsyłacz do „czasopiśmiennictwa”[2], które obok lakonicznej definicji: „ogół zagadnień dotyczących prasy i jej dziejów”[3] podaje zarys historii prasy od starożytności do początku XX wieku w Europie i od XVI w. do lat 50. XX stulecia w Polsce. Dla porównania Encyklopedia wiedzy o prasie wyjaśnia termin „czasopiśmiennictwo”, jako „czasopismo głównie o charakterze naukowym”[4], co jest zgodne z programem pozytywistycznym reprezentowanym przez bibliografa, krytyka i historyka literatury, profesora Uniwersytetu we Lwowie – Piotra Chmielowskiego[5] i oznaczało synonim „prasy”[6]. Ta sama encyklopedia podaje bibliograficzno-statystyczne ujęcie terminu „czasopismo” jako „każdy periodyk ogólnoinformacyjny ukazujący się nie częściej niż raz w tygodniu”[7].

Według EWoK „prasa” to „ogół druków periodycznych w postaci pism codziennych (gazet) i czasopism (tygodników, dwutygodników, miesięczników, kwartalników, półroczników, roczników) wychodzących w danym kraju i danym czasie oraz – w szerszym rozumieniu – w zespole krajów (prasa zachodnioeuropejska, prasa światowa) z wyłączeniem druków jednorazowych”[8].

Paweł Dubiel, dziennikarz i wieloletni redaktor naczelny „Zeszytów Prasoznawczych”, jest autorem hasła „prasa” w „Encyklopedii wiedzy o prasie”. Autor występujący pod inicjałami „P.D.”, opracowując hasło, jak wynika z bibliografii załącznikowej, wykorzystał m.in. „Wielką encyklopedię powszechną PWN”[9], dlatego podana definicja ma podobne brzmienie: „ogół wydawnictw drukowanych periodycznie i rozpowszechnianych publicznie (tj. gazet i czasopism), odzwierciedlających wszechstronnie rzeczywistość, zwłaszcza aktualne procesy i zdarzenia polityczne, społeczne, gospodarcze, naukowe, kulturalne i in.”[10]. W dalszej części wymienia cechy prasy charakterystyczne dla środków komunikowania masowego, których wyjaśnieniem zajmuje się odrębne hasło. P. Dubiel wyjaśnia, że do momentu powstania radiofonii i telewizji w XX w. pojęcie „prasa” stanowiło jednolity środek masowego informowania.

Normatywne ujęcie hasła „prasa” podane w drugiej części opracował Bogdan Michalski (inicjały B.M.), współtwórca prawa prasowego w stanie wojennym. W refleksji autora „prasa to drukowane pisma periodyczne wychodzące w określonych, nie dłuższych niż rok, interwałach czasowych, wydawane w nieograniczonym czasowo zamiarze wydawniczym, nietworzące zamkniętej całości, publikowane w celu informowania lub oddziaływania na odbiorców, dostępne dla z góry nieograniczonej liczby osób, ukazujące się pod tym samym tytułem z bieżącą numeracją i datą, oznaczonym miejscem wydania, redaktorem (-ami) i ceną, stanowiące z reguły dzieło zbiorowe”[11]. Podane w „Encyklopedii wiedzy o prasie” dwa wyjaśnienia: ogólne i normatywne, posiadają konotację typową dla okresu socrealizmu widoczną w sposobie formułowania ówczesnej terminologii, w której za podstawę przyjęto sumę przepisów regulujących działalność wydawniczą.

Wśród branżowych wydawnictw informacyjnych na uwagę zasługuje „Popularna encyklopedia mass mediów”[12], „Media. Leksykon PWN”[13] oraz „Podręczny słownik bibliotekarza”[14], które ze względu na reprezentowaną dziedzinę wiedzy zawierają omawiane hasła (definicje podano w stosownych przypisach), co ciekawe najnowsza publikacja z 2011 r. nawiązuje do Encyklopedii wiedzy o prasie z 1976 roku.

Popularna encyklopedia mass mediów definiuje „czasopismo” jako „typ prasy nie posiadający cech gazety, tzn. jej aktualności i uniwersalności treści”; zaś „prasa drukowana” to „ogół wydawnictw drukowanych periodycznie i rozpowszechnianych w sieci publicznej”.

„Media. Leksykon PWN” podaje, że „czasopismo, wydawnictwo ciągłe ukazujące się nie częściej niż dwa razy w tygodniu, odznaczające się różnorodnością treści i autorów w obrębie zeszytów oraz w kolejnych zeszytach”; „prasa, wszelkie publikacje periodyczne ukazujące się nie rzadziej niż raz do roku”

„Podręczny słownik bibliotekarza” wyjaśnia, że „czasopismo, wydawnictwo periodyczne o ograniczonej częściowo aktualności i uniwersalności (różnorodność zaśwartości i współautorów), ukazujące się w określonych odstępach czasu (nie częściej niż raz w tygodniu, w przeciwieństwie do gazety)”; „prasa, ogół wydawnictw periodycznych w postaci pism codziennych (gazet) i czasopism (tygodników, dwutygodników, miesięczników, kwartalników, roczników), wychodzących w danym kraju i danym czasie, rozpowszechnianych publicznie i odzwierciedlających wszechstronnie rzeczywistość (zwłaszcza aktualne procesy społeczne, polityczne, gospodarcze i kulturalne)”.

Przegląd wskazanej terminologii uzupełniają definicje sformułowane przez ks. Stanisława Pamułę (ur. 1940) [15], W. Pisarka[16], Wiesława Sonczyka [17]:

„prasa stanowi ogół druków periodycznych wydawanych i rozpowszechnianych pod określonym tytułem, z bieżącą numeracją, odzwierciedlających wszechstronnie rzeczywistość gospodarczą, społeczną, polityczną, kulturalną, religijną i in.” (Ks. S. Pamuła),

przez prasę należy rozumieć „periodyki realizujące bez istotnych ograniczeń kryterium aktualności i uniwersalności treści, w praktyce nie określające adresu odbiorcy, realizujące cele informacji ogólnej – o wydarzeniach aktualnych, interesujących możliwie najszerszy ogół publiczności” (W. Pisarek)

prasa to „ogół zespołowo redagowanych druków periodycznych wydawanych nie rzadziej niż raz na kwartał pod wspólnym tytułem i z numeracją bieżącą w celu kształtowania postaw społecznych, za pomocą informowania o faktach i komentowania ich, a charakteryzujących się znaczną aktualnością treści, wszechstronnością tematyki, publiczną dostępnością oraz anonimowością i różnorodnością odbiorców” (W. Pisarek).

W. Sonczyk, badacz polskiego systemu medialnego stwierdza krótko, iż prasa to „ogół dzienników i czasopism ukazujących się na terenie kraju”

Podsumowując, wszystkie przytoczone definicje wyrażeń „prasa” i „czasopismo” posiadają wspólne cechy, przy czym pierwsze spełnia rolę nadrzędną wobec drugiego zawężającego się do pism emitowanych z częstotliwością mniejszą niż kilka razy w tygodniu. Termin „prasa” jest więc uogólnieniem, na które składa się ogół gazet i czasopism rozpowszechnianych publicznie, przy czym pierwsze (gazety) są drukami bardziej ulotnymi, rzadziej gromadzonymi, natomiast drugie (czasopisma) często bywają przechowywane i kompletowane w postaci oprawionych roczników. Wszystkie ukazują się cyklicznie, drukiem, są wynikiem pracy dziennikarzy i niedziennikarzy oraz redaktorów. Posiadają różną częstotliwość, zasięg terytorialny, zawartość, adresata.

[1] Encyklopedia wiedzy o prasie, J. Maślanka (red.), Wrocław 1976, s. 6-12.

[2] Encyklopedia wiedzy o książce [EWoK], Wrocław 1971, szp. 452-459.

[3] Tamże, szp. 452.

[4] Encyklopedia wiedzy o prasie…, dz. cyt., s. 60.

[5] H. Markiewicz, Chmielowski Piotr, [w:] Literatura polski :przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1984, t. 1, s. 137-138.

[6] Czasopiśmiennictwo, [w:] Encyklopedia wiedzy o prasie…, dz. cyt., s. 60.

[7] Tamże, s. 60.

[8] Prasa, EWoK, szp. 1970.

[9] T. Butkiewicz, Z. Słomkowski, Prasa…, dz. cyt., s. 392-393.

[10] P.D., Prasa, [w:] Encyklopedia wiedzy o prasie…, dz. cyt., s. 168.

[11] B.M., Prasa, [w:] Tamże, s. 169.

[12] Popularna encyklopedia mass mediów…, dz. cyt., s. 86.426.