Daty rocznicowe w kwietniu 2021

 05.04.1981 – siostra Lidia Gottschalk została siostrą przełożoną Diakonatu Eben-Ezer w Dzięgielowie

05.04.1941 – w  szpitalu wojskowym w Weisser Hirsch zmarł gen. dyw. Franciszek Kleeberg (ur. 1888), polski dowódca wojskowy

07.04.1881 - zmarł Jan Henryk Wichern (ur. 1808), ojciec misji wewnętrznej w Kościele ewangelickim

07.04.2011– zmarła Irena Heintze (ur. 1913), katechetka, diakon, działaczka na rzecz Kościoła i mediów, redaktor naczelna „Zwiastuna”, druga kobieta, która w 1938 r. ukończyła Wydział Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego, duszpasterz w parafii Languty i Mańki na Mazurach (1946-1947), uznawana za pierwszą diakon Kościoła luterańskiego w Polsce

08.04.1861 – cesarz Franciszek Józef I ogłosił Patent Tolerancyjny na mocy którego ewangelicy w monarchii austro-węgierskiej otrzymali równouprawnienia

09.04.1921 – w Janowie Lubelskim urodził się Edmund Prost (zm. 2008), polski lekarz weterynarii, profesor nauk weterynaryjnych, specjalista higieny zwierząt rzeźnych i żywności pochodzenia zwierzęcego

12.04.1621 – w Komorznie pod Byczyną urodził się ks. Jerzy Bock (zm. 1690), proboszcz w Oleśnicy, poeta, autor „Nauki domowej” i „Agendy” kościelnej

14.04.1861 – w Kaliszu urodził się Karol Szolc-Rogoziński (zm. 1896), podróżnik, odkrywca, etnograf

15.04.1971 – w Hamburgu zmarł Fritz Lubrich (ur. 1888), kompozytor, organista, chórmistrz

17.04.1521 – ks. dr Marcin Luter został wezwany przez cesarza Karola V na sejm w Wormacji, aby odwołać swoje pisma i zawartą w nich naukę

19.04.1881 – powstało Towarzystwo Ewangelickie Oświaty Ludowej w Cieszynie

24.04.1771 – w Toruniu urodził się Samuel Bogumił Linde (zm. 1847), wybitny slawista, autor „Słownika języka polskiego”

25.04.1971 – w Goslar zmarł Max Drischner (ur. 1891), kompozytor, organista, i kantor

26.04.1981 – zmarł ks. Adam Wegert (ur. 1910), duchowny, zwierzchnik Diecezji Cieszyńskiej,. proboszcz parafii w Bielsku, senior Diecezji Cieszyńskiej

Kościół Ewangelicko-Augsburski w PRL w latach 1945-1951

Cz. 1     

 Historyczne znaczenie posiada data 24.01.1945, w tym dniu w parafii ewangelickiej w Częstochowie doszło do pierwszego powojennego spotkania grupy osób duchownych i świeckich, którego celem było wznowienie działalności Konsystorza KEA. Uczestniczyli w nim: wiceprezes Maksymilian Rudowski, księża: Leopold Wojak, Jan Szeruda, Henryk Wendt, Emil Dawid, Edward Dietz, Adolf Gloc, Adam Hławiczka, Tadeusz Wojak. Radcami duchownymi nowych władz zostali księża: Zygmunt Michelis, Henryk Wendt, Jan Szeruda, członkiem świeckim – Włodzimierz Rogulski.

W dniu 09.03.1945 Ministerstwo Administracji Publicznej zatwierdziło Tymczasową Radę Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego (dalej: KE-A) w PRL, równocześnie wydało rozporządzenie umożliwiające objęcie majątku stanowiącego własność Kościoła (KE 1955, s. 38). Natychmiast reaktywowano 70 parafii i mianowano 12 administratorów, którzy rozpoczęli odbudowę Kościoła na szczeblu parafialnym. Opracowany „Regulamin Parafialny” i „Regulamin Rad Parafialnych” tworzył podstawy prawne funkcjonowania parafii. Organizację życia religijnego na Górnym Śląsku powierzono ks. Karolowi Kotuli, na Dolnym Śląsku – ks. W. Niemczykowi, w województwie pomorskim – ks. Ryszardowi Trenklerowi, na wybrzeżu gdańskim początkowo ks. Zygmuntowi Michelisowi, później ks. Edwardowi Dietzowi, w województwie olsztyńskim – księżom Ewaldowi Lodwichowi, Alfredowi Jaguckiemu, Edmundowi Frieszke, na Śląsku Cieszyńskim – księżom Pawłowi Nikodemowi i Oskarowi Michejdzie (KE 1955, s. 38).

Ukonstytuowana w 1941 Narodowa Rada Ewangelicka na wspólnym zebraniu z Tymczasowym Konsystorzem, które odbyło się w Łodzi 20.06.1945, wybrała prezesem Konsystorza i zastępcą Biskupa ks. Jana Szerudę, który pełnił funkcje do 1951 Radcami duchownymi zostali księża Karol Kotula, Zygmunt Michelis, Henryk Wendt, świeckimi – Karol Litterer, W. Rogulski, Henryk Martens.

Pierwsza powojenna Konferencja Pastoralna odbyła się w dniach 05-07.08.1946 w Łodzi. Uczestniczyło w niej 51 duchownych i goście zagraniczni (bp Torsten Ysander ze Szwecji, Clifford Nelson z USA). Wówczas też postulowano zmianę Zasadniczego Prawa Wewnętrzenego (dalej: ZPW) z 1936, które nie odpowiadało powojennym realiom Kościoła (SE 1946, nr 2, s. 1-3; SE 1946, nr 2, s. 4-6). Jego nowelizacja została zatwierdzona uchwałą Synodu dopiero 18.11.1951. Powodem były przeszkody ze strony władz państwowych, które go nie uznawały. ZPW zostało ponownie uchwalone przez Synod 26.04.1964. Dopiero wówczas Dyrektor do Spraw Wyznań uznał je, wydając dnia 26.07.1965 stosowną decyzję pisemną (Nr NK-426/2/Kn/36/65).

Pierwsze obrady Synodu Kościoła w czasie których, ukonstytuowały się diecezje oraz powołano do pracy rozproszonych wojną duchownych, odbyło się dopiero 29.06.1950. Pierwszy powojenny Synod obradował w trzech sesjach: 29.06.1950 (1. sesja), 8.12.1950 (2.), 18.11.1951 (3.). Celem była organizacja Kościoła i uprawomocnienie wszystkich dotychczasowych zarządzeń i osiągnięć. Poczyniono również starania o odzyskanie kościołów i majątku parafialnego, w wyniku czego stało się możliwe organizowanie życia dla ludności wyznania ewangelickiego. Podjęte działania doprowadziły do względnej normalizacji organizacyjnej KE-A (SE 1946, nr 2, s. 4-6).

Oprócz odbudowy struktury kościelnej należało również objąć opieką duszpasterską ok. 100 tysięcy polskich Mazurów, którzy przeciwstawiając się germanizacji przystąpili częściowo do tzw. gromadkarstwa (praktykowanie religijne bez udziału księdza), a częściowo do Kościoła Metodystycznego. W powojennej Polsce przestały też istnieć Kościoły ewangelickie działające na jej terenach w okresie międzywojennym (Ewangelicki Kościół Unijny, Ewangelicki Kościół Unijny na Górnym Śląsku, Ewangelicki Kościół Wyznania Augsburskiego i Helweckiego, Kościół Ewangelicko-Luterski). Sytuację prawną tych Kościołów uregulował Dekret z 19.09.1946 o zmianie dekretu Prezydenta RP z 25.11.1936 o stosunku Państwa do KEA w RP (Dz.U. 1946, nr 54, poz. 304). Mocą Dekretu wszystkie polskie parafie wchodzące w skład byłych Kościołów ewangelickich zostały wcielone do KE-A wraz z majątkiem, jeśli ten w chwili przejęcia był w jego posiadaniu, pozostały majątek ulegał upaństwowieniu. W roku następnym Dekret został zastąpiony Ustawą o tej samej nazwie z niewielkimi zmianami (Dz.U. 1947, nr 52, poz. 272). Pozostała ewangelicka ludność pochodzenia niemieckiego utworzyła tzw. zbory niepolskie, które nie zostały włączone do KE-A, a jedynie otoczone opieką duchownych tegoż Kościoła. Sytuację zborów niepolskich uregulowała dopiero ustawa z 1994 o stosunku Państwa do KE-A w RP.

Zwierzchnik KE-A w latach 1975-1991, ks. Janusz Narzyński, w przeglądzie wydarzeń za okres 1945-1976 zamieszczonym w „Kalendarzu Ewangelickim 1978” (dalej: KE) nazwał lata 1945-1951 „okresem rekonstrukcji i odbudowy nowego życia kościelnego”. W KE-1952 można znaleźć następujący opis omawianego czasu: „Chociażeśmy zranieni, to jednak nie zabici, choć słabi, to jednak nie powaleni, że „aż dotąd pomagał nam Pan”, że żyjemy i pracujemy, i że Kościół nasz przebrnął przez największe trudności.” Ksiądz Karol Kotula rozważając nowe perspektywy KE-A w Polsce podkreślał rolę i znaczenie tegoż Kościoła w odrodzeniu narodu i państwa (SE 1946, nr 3, s. 5-6).

„Strażnica Ewangeliczna”

 

Pismo ewangelików powojennej Polski (1945-1951)

     „Kiedy wreszcie będziemy mieli znowu nasze ewangelickie pismo?” – takimi słowami ks. Henryk Wegener-Wojnowski przywitał czytelników pierwszego powojennego numeru „Strażnicy Ewangelicznej”. Zdanie odzwierciedla rangę i znaczenie przypisywane przez Kościół prasie kościelnej. Do wybuchu II wojny światowej w Polsce czasopiśmiennictwo ewangelickie prezentowało dużą różnorodność tytułów. W ich redagowanie zaangażowanych było wielu duchownych, o czym była już mowa na innym miejscu.  

     Przedwojenny współpracownik „Przeglądu Ewangelickiego” i redaktor „Gwiazdki” – dwutygodnika przeznaczonego dla dzieci parafii warszawskiej, ks. H. Wegener-Wojnowski, w porozumieniu z powojennymi władzami kościelnymi podjął się wydawania czasopisma kościelnego. Zdobyte doświadczenie pozwoliło mu na profesjonalne działanie, co z uwagi na sytuację polityczną, społeczną, ekonomiczną panującą w kraju nie było rzeczą łatwą. Ks. Woldemar Gastpary opisał ówczesną sytuację następująco: „Powstanie i prowadzenie pisma było owocem osobistego poświęcenia jego redaktora wydawcy, który bez środków pieniężnych swoim uporem i zapałem utrzymał pismo w najcięższym czasie.” Zaś przy okazji ukazania się 200 numeru „Strażnicy Ewangelicznej” podkreślił, że „przeglądanie roczników „Strażnicy Ewangelicznej” jest bardzo pożytecznym zajęciem”.

    

Powojenną działalność prasową zapoczątkowała efemeryda „Jednodniówka Ewangelicka”, zawierająca treści dotyczące diecezji katowickiej. Jej  wydaniem zajął się ks. H. Wegener-Wojnowski wraz z kilkoma duchownymi Górnego Śląska. Pozytywny odbiór zadecydował o tym, że wkrótce na plebanii w Bytomiu, do której duchowny został skierowany ukonstytuowała się redakcja kościelnego czasopisma, któremu nadano tytuł „Strażnica Ewangeliczna” (nazwa nie nawiązywała do przedwojennego „Zwiastuna Ewangelicznego”, uznawano go za nieoficjalną jego kontynuację).

     Od 1 lipca 1946 r. do 31 marca 1952 r. Ks. H. Wegener-Wojnowski był redaktorem naczelnym „Strażnicy Ewangelicznej” Na jej łamach znajduje się wiele artykułów jego autorstwa, które podpisywał często pseudonimami: H. Sikowski, H. Staroń, Ha-Wu. W początkowym okresie prowadził dział „Gawędy redaktora”, układał stale „Historie krótkie, ale pouczające” i redagował kronikę zagraniczną. Szczególne znaczenie miała dla niego redakcja „Przyjaciela Dzieci” dodatku „Strażnicy Ewangelicznej” przeznaczonego dla dzieci, który prawie w całości sam wypełniał.

     Linia programowa redagowanego dwutygodnika wyrażała się w słowach: „Strażnica Ewangeliczna będzie pismem, które zjednoczy nas wszystkich polskich ewangelików wspólną myślą, wspólnym pogłębianiem się religijnym i wspólną obroną drogiego naszego Kościoła Ewangelickiego” (SE 1946, nr 2, s. 16). Wsparcia redakcji udzielił również zwierzchnik Kościoła, ks. J. Szeruda, który w liście skierowanym do czytelników pierwszego numeru pisał: „Niech Słowo Chrystusowe, przełożone na język pisma periodycznego, uczy, krzepi, podnosi wątpiących, łączy rozdzielonych i rozproszonych i w ten sposób spełnia swoją misję!” (SE 1946, nr 1, s. 2).

     Ks. Karol Kotula w artykule programowym precyzyjnie nakreślił zadania ewangelickiego pisma religijnego: „Musi w szczególności pismo ewangelickie bacznie śledzić wszystkie przejawy życia, nie tylko czysto religijnego, ale także społecznego, politycznego, naukowego, naświetlać je z punktu widzenia Królestwa Bożego, mierzyć miarą wieczności, ostrzegać przed grożącymi niebezpieczeństwami, wskazywać właściwe drogi, radzić, pouczać, przestrzegać. Taką rolę chce w kościele naszym i w społeczeństwie polskim spełniać nasze pismo” (SE 1946, nr 1, s. 4).

     Pierwsze trzy numery pisma ukazały się jako „miesięcznik poświęcony sprawom Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego”, od numeru czwartego był to już dwutygodnik, który z tą częstotliwością ukazuje się do chwili obecnej (2021).

     W stopce redakcyjnej numeru drugiego z 1946 r. „Strażnicy Ewangelicznej” podano skład Komitetu Redakcyjnego, do którego należeli księża: R. Fiszkal, F. Gloeh, Jan Karpecki, K. Kotula, Jan Lasota, O. Michejda, Z. Michelis, W. Preiss, H. Wegener (SE 1946, nr 2, s. 16, stopka redakcyjna). Od 1950 r. pracownikami administracyjnymi zostali: Inga Schaeffer, Gerwazy Necel, Trauta Freyberg, Józef Ziętek, Urszula Szewic (Zw 1997, nr 2, s. 9-11). Z redakcją współpracowało liczne grono osób duchownych i świeckich, którzy nadsyłali do redakcji artykuły, wiadomości i sprawozdania. Ze Spisu rzeczowego rocznika 1948 r. wynika, że istniało 52 współpracowników.

     Zawartość treściową rocznika pogrupowano na dziesięć działów: 1. Rozważania religijne i światopoglądowe, 2. Kazania, 3. Zagadnienia religijne, 4. Artykuły okolicznościowe, 5. Nasze wczoraj i nasze dziś, 6. Sylwetki zasłużonych, 7. Sprawozdania i reportaże, 8. Sprawy młodzieżowe, 9. Dział literatury pięknej religijnej, 10. Rozmaitości. Wymieniono również działy stałe, jak „Kalendarzyk Strażnicy Ewangelicznej”, „Kalendarzyk lektury biblijnej”, „Z życia ewangelików za granicą”, „Z Polskiego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego”, „Dobre czyny”, „Sic”, „Nasi czytelnicy piszą”, „Co czytać?”, „Kronika młodzieży”. Prenumeratorów zachęcano też, by wraz ze spisem oprawiali cały rocznik.

     W początkowym okresie „Strażnicę Ewangeliczną” drukowano w państwowej drukarni w Katowicach. Pod koniec 1948 r. druk przeniesiono do Bytomskich Zakładów Graficznych w Bytomiu. Pismo często ukazywało się z opóźnieniem, za co w słowie „Od Redakcji” zamieszczanym na ostatniej stronie przepraszano i lakonicznie komentowano, że „jedynie własna drukarnia i fabryka papieru mogłaby może gwarantować dziś punktualność ukazywania się pisma” (SE 1946, nr 7, s. 8). Na innym miejscu tylko informowano: „Z powodów od nas niezależnych nie mogliśmy wydać numeru 15 stycznia (…)” (SE 1948, nr 2/3, s. 24).

     W setnym powojennym numerze sygnowanym datą 01.10.1950 (nr 19) na pierwszej stronie został podany nakład czasopisma równy 9000 egzemplarzy. Wewnątrz numeru dokonano krótkiego bilansu pięcioletniego okresu ukazywania się pisma. Odnotowano wzrost nakładu z 4000 egzemplarzy w początkowym okresie do 9000 w 1950 r. i podkreślono, że „jest to cyfra jakiej nie wykazały przed wojną nakłady wszystkich polskich pism ewangelickich razem wziętych” (SE 1950, nr 19, s. 13). Biskup, ks. J. Szeruda, w liście gratulacyjnym nazwał „Strażnicę Ewangeliczną” „ulubionym czasopismem wszystkich ewangelickich parafii, informatorem i drogowskazem w życiu religijno-kościelnym” (SE 1950, nr 19, s. 13).

     Znaczenie pisma dla ewangelików żyjących w diasporze dostrzegał ks. K.B. Kubisz, który pisał: „Przynosi wieści z całego Kościoła, budzi wiarę, ufność, utwierdza ewangelicką świadomość, przywiązanie i miłość do wiary Ojców i szlachetną dumę ze swego wyznania” (SE 1950, nr 19, s. 15).

     Paweł Filipek z Bielska Białej dokonał obliczeń statystycznych za lata 1946 – 1949. „Strażnica Ewangeliczna” tego okresu to: 1040 stron druku, 21 kazań, 59 rozmyślań religijnych, 64 zagadnień religijnych, 73 nowel, 68 wierszy, 74 notatek „Sic.”, 84 krótkich, pouczających historii, 316 złotych myśli (SE 1950, nr 19, s. 17).

     W latach 1946-1950 kolportaż czasopisma odbywał się na zasadach prenumeraty indywidualnej i parafialnej prowadzonej przez administrację. W licznych parafiach przeprowadzano akcje pozyskiwania prenumeratorów, o czym wzmiankują notatki z działalności w poszczególnych parafiach (SE 1948, nr 2/3, s. 22; SE 1948, nr 8, s. 15). Z apeli zamieszczanych na ostatniej stronie wynika, że istniała grupa osób, która nie opłacała regularnie prenumeraty. Czasopismo docierało również do Polaków mieszkających poza granicami kraju, głównie w USA, na Zaolziu (Czechy). W kolportażu pośredniczyła księgarnia Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego (PZKO) w Czeskim Cieszynie przy ul. Czapkowej 37.

     Od 1 lutego 1951 r. rozpowszechnianie „Strażnicy Ewangelicznej” przejęło Państwowe Przedsiębiorstwo Kolportażu „RUCH” (PPK), co skutkowało wprowadzeniem zasad ogólnie dotyczących wszystkich czasopism w Polsce.

Przedsiębiorstwo Kolportażu Prasy i Książki „RUCH” powstało w 1918 r., przetrwało czas II wojny światowej i rozpoczęło działalność w 1950 r. jako PPK „RUCH”. W 1952 r. przekształcone w ogólnopolskie Przedsiębiorstwo Upowszechniania Prasy i Książki „RUCH”. W 1973 r. firma połączyła się z Robotniczą Spółdzielnią Wydawniczą „Prasa” i powstało RSW „Prasa-Książka-Ruch”. W 1990 sejm powołał Komisję Likwidacyjną RSW; z części likwidowanego RSW wydzielono kolportaż i handel i 1 maja 1991 r. powstało Przedsiębiorstwo Kolportażowo-Handlowe „RUCH”, które 1992 przekształciło się w jednoosobową spółkę Skarbu Państwa pod nazwą „RUCH” SA.

PPK „RUCH” zawierało umowy z parafiami lub z imiennymi jej przedstawicielami odpowiedzialnymi za sprawny przebieg kolportażu. Parafia lub osoba zajmująca się rozprowadzaniem dwutygodnika miała prawo pobierania profitu ze sprzedaży numerów oraz prawo zwrotu niesprzedanych egzemplarzy w wysokości do 10% przy zamówieniu 100 egzemplarzy lub 5% przy większej ilości. Czasopismo można było również nabywać w urzędach parafialnych, gdzie płatność pobierano każdorazowo przy odbiorze numeru (SE 1950, nr 24, s. 12).

    

Połowa 1950 r. przyniosła pewną stabilizację organizacyjną w Kościele, co uwidoczniło się również w reorganizacji wydawnictwa „Strażnica Ewangeliczna”, której wydawcą stał się Konsystorz Kościoła. Stanowisko redaktora naczelnego nadal piastował ks. H. Wegener-Wojnowski, a redakcja w dalszym ciągu mieściła się w Bytomiu przy ul. Klasztornej 4a, tj. w budynku parafii, w której od 11 marca 1951 r. był proboszczem (SE 1951, nr 7, s. 11). Konsystorz powołał nowe Kolegium Redakcyjne, w skład którego weszli: przewodniczący – ks. H. Wegener-Wojnowski, członkowie: ks. R. Fiszkal, ks. J. Karpecki, Czesław Lechicki oraz ks. A. Wantuła jako korespondent (SE 1951, nr 14, s. 12). Pod koniec 1951 r. na członka Kolegium Redakcyjnego powołano jeszcze ks. Jana Niewieczerzała z Kościoła Ewangelicko-Reformowanego (SE 1951, nr 23, s. 12).

     Numer 6. z 1952 r. był ostatnim numerem redagowanym przez ks. T. Wegener-Wojnowskiego. Redaktor prawie w całości poświęcił go pamięci ks. J. Burschego (SE 1952, nr 6), równocześnie zawiadamiał czytelników, że z dniem 31 marca tegoż roku przestaje być redaktorem naczelnym „Strażnicy Ewangelicznej”, ponieważ uchwałą Prezydium NRK został odwołany z tej funkcji.

     Dwa tygodnie po odwołaniu z funkcji redaktora, 14 kwietnia 1952 r., ks. T. Wegener-Wojnowski zmarł w szpitalu. Nowym redaktorem został mianowany ks. Waldemar Preiss.

     Konsystorzowi, będącemu wydawcą „Strażnicy Ewangelicznej”, zlecono likwidację redakcji w Bytomiu oraz przekazanie dokumentów i finansów z dniem 1 kwietnia 1952 r. Referatowi Prasowo-Wydawniczemu Naczelnej Rady Kościoła (NRK), który od podwójnego numeru 7/8 sygnowanego datą 15.04.1952 r. figuruje w stopce redakcyjnej jako wydawca. Księdza W. Preissa mianowano kierownikiem tegoż Referatu (SE 1952, nr 4, s. 45; 1952, nr 7/8, s. 117).

     Z całą stanowczością należy stwierdzić, że pierwszemu redaktorowi udało się zrealizować założenia zawarte w „Słowie wstępnym” pierwszego numeru z 1946 r.: „czytać je będą wszyscy: od Śląska po Mazury, od Wrocławia po Warszawę. Własnością będzie ono nas wszystkich: ewangelików całej Polski. Będzie nas ono łączyć i krzepić, budować i pogłębiać.” (SE 1946, nr 1, s. 1) W wypowiedzi jednego z czytelników opublikowanej na łamach „Strażnicy Ewangelicznej” w 1950 r. można przeczytać, że szpalty pisma „czyta z nabożeństwem i wdzięcznością wobec ludzi, którzy go redagują” (SE 1950, nr 19, s. 16).

Prasa luterańska w Rzeczpospolitej w XIX i na początku XX wieku

 Charakterystyka prasy luterańskiej

Połowa XIX w. stanowi cezurę czasową dla czasopiśmiennictwa luterańskiego na ziemiach polskich. Postępująca wówczas technicyzacja procesu produkcji gazet i czasopism wpłynęła na rozwój czasopiśmiennictwa świeckiego oraz zapoczątkowała istnienie pierwszych periodyków religijnych. Dzieje prasy ewangelickiej zapoczątkował ks. Leopold Marcin Otto (1819-1882) wydaniem „Zwiastuna Ewangelicznego”. Periodyk ten w 2013 r. obchodził rocznicę 150 lat od założenia w 1863 r. Odegrał on ważną rolę w historii ewangelicyzmu polskiego, a osobowość założyciela i pierwszego redaktora przez dziesięciolecia oddziaływała na wielu duchownych, którzy pod jego wpływem sami zakładali pisma, jak to miało miejsce na Śląsku Cieszyńskim.

Pierwszy numer „Zwiastuna Ewangelicznego” sygnowany datą 15 stycznia 1863 r. ukazał się krótko przed wybuchem Powstania Styczniowego w Warszawie. Do 1866 r. periodyk funkcjonował jako dwutygodnik, który z chwilą przeniesienia redaktora zaczął ukazywać się raz w miesiącu w Cieszynie, skąd prowadzono kolportaż do pozostałych regionów. W okresie warszawskim przeważały teksty historyczne dotyczące parafii stołecznej, natomiast po przejściu redaktora do Cieszyna tematykę zdominowała historia parafii Śląska Cieszyńskiego, co nasiliło regionalizm. W latach 1869-1876 do każdego numeru dołączano dodatek „Werdauskie Wiadomości Misyjne”.

Pobyt ks. L.M. Otto w Cieszynie i redagowany wówczas przez niego „Zwiastun Ewangeliczny” stały się bodźcem, m.in. dla ks. F. Michejdy do założenia i wydawania kilku rodzimych czasopism. Na ich kształt wydawanych wpływały uwarunkowania historyczne, narodowościowe i religijne Śląska Cieszyńskiego u schyłku XIX w. i w I połowie XX w.

Śmierć ks. L.M. Otto we wrześniu 1882 r. spowodowała kilkunastoletnią przerwę w ukazywaniu się periodyku. Reaktywowaniem zajął się dopiero ks. Juliusz Bursche (1862-1942), który prowadził redakcję „Zwiastuna Ewangelicznego” w okresie od 1898 r. do 1905 r., to jest do chwili objęcia stanowiska generalnego superintendenta. Wówczas na redaktora powołano ks. Aleksandra Schoeneicha (1861-1939), współpracownika ks. J. Burschego, który w latach 1905-1914 redagował pismo. Opublikował ok. 300 artykułów. Wydał również kilka książek: Modlitwy dla młodzieży ewangelickiej, Mały katechizm ks. dr. Marcina Lutra (z objaśnieniami), Krótką historię Kościoła chrześcijańskiego w życiorysach oraz modlitewnik Do Boga, przetłumaczył na język polski Wyznanie augsburskie. W latach 1888-1939 był proboszczem parafii w Lublinie oraz nauczycielem ewangelickiej religii, propedeutyki filozofii i języka niemieckiego.

Odzyskanie niepodległości w 1918 r. oraz sytuacja geopolityczna okresu międzywojennego wpłynęły decydująco na inicjatywy czasopiśmiennicze II Rzeczpospolitej. Poziom ewangelickich czasopism kościelnych wydawanych w tym okresie był zróżnicowany i w dużym stopniu uzależniony od indywidualizmu redaktorów. Dwie wojny światowe XX stulecia spowodowały zniszczenia bazy lokalowej i archiwów redakcyjnych oraz kilkuletnią przerwę w ukazywaniu się polskich czasopism ewangelickich. Szczególnie tragiczna była II wojna światowa, w której zginęło wielu duchownych. Lata reżimu socjalistycznego, którego upadek nastąpił w 1989 roku, były kolejnym utrudnieniem dla rozwoju prasy wyznaniowej. Transformacja przyniosła ożywienie rynku prasowego z zaznaczającą się komercjalizacją, udowodniła również, iż możliwe jest funkcjonowanie prasy lokalnej, głównie parafialnej niezależnej od komercji. Czasopisma wyznaniowe uznać należy za narzędzia oddziaływania Kościoła adresowane do ewangelików. Ks. Tadeusz Szurman (1954-2014), biskup diecezji katowickiej w latach 2002-2014 uważał że, ewangelickie czasopisma są „nośnikami ponadczasowych wartości Bożych, które zwiększyły zakres i szybkość przekazywania informacji i stanowią do dzisiaj dla diasporycznego Kościoła ostoję wartości”. O czym można przeczytać w „Zwiastunie” z 1993, nr 6.

Czasopisma ewangelickie na ziemiach polskich do 1939 roku

W kilka miesięcy po odzyskaniu niepodległości, tj. w styczniu 1919 r. ks. Adolf Rondthaler (1875-1941) rozpoczął redagowanie czasopisma zatytułowanego „Ewangelik”, który w latach  1906-1913 był proboszczem w Lipnie, później w Ozorkowie (1913-1918), a od 1919 r. pełnił funkcję wicedyrektora, następnie dyrektora gimnazjum im. M. Reja w Warszawie. „Ewangelika” prowadził do 1921 roku, który w tym czasie ukazywał się jako miesięcznik niczym nie nawiązującym do poprzednika „Zwiastuna Ewangelicznego”. Nowe pismo zasięgiem obejmowało obszar całego kraju i skierowane było do  polskiej ludności wyznania ewangelickiego. Poprzez kolportaż starano się dotrzeć do ewangelików na Śląsku i do ludności mazurskiej posługującej się językiem polskim (w planach było objęcie oddziaływaniem Łużyczan). Pismo pretendowało do czołowego periodyku polskich ewangelików,  przeciwstawiało się tendencjom utożsamiania Polaka tylko z Kościołem rzymskokatolickim, zakładało propagowanie języka polskiego, pogłębienie ewangelickiej tożsamości. Wydawcą tego periodyku było Kolegium Kościelne parafii św. Trójcy w Warszawie.

Po objęciu funkcji dyrektora gimnazjum im. M. Reja w połowie 1921 r. przez ks. A. Rondthalera, redakcję „Ewangelika” przekazał ks. Zygmuntowi Michelisowi (1890-1977), który redagowaniem i wydawaniem zajmował się do 1938 r. początkowo przy współudziale wikariuszy parafii św. Trójcy – ks. Oskara Ernsta (1872-1922), ks. Augusta Lotha (1869-1944). We wrześniu 1921 r. zmieniono tytuł czasopisma na „Zwiastun Ewangeliczny”, nawiązując w ten sposób do pierwszego periodyku ewangelickiego założonego przez ks. L. Otto, świadczyło o tym zachowanie kolejności roczników i pojawienie się w winiecie roku założenia – 1863.

W październiku 1938 r. redakcję po raz pierwszy powierzono osobie świeckiej, synowi przemysłowca, Ludwika Józefa Everta (1863-1945) – Władysławowi Ludwikowi Evertowi (1890-1965), który do grudnia 1938 r. współredagował „Zwiastun Ewangeliczny” razem z ks. Z. Michelisem. Od stycznia 1939 r. ks. Z. Michelis zajął się redagowaniem comiesięcznego „Dodatku Biblijnego” do „Zwiastuna Ewangelicznego”, w którym zamieszczał rozważania, kazania, artykuły o tematyce biblijnej. Periodyk kolportowano poprzez prenumeratę, która stanowiła źródło utrzymania. Pismo posiadało wielu współpracowników, dzięki którym jego treści były ciekawe i urozmaicone. Ostatni przedwojenny numer ukazał się z datą 3 września 1939 r. Wybuch drugiej wojny światowej zakończył kolejny rozdział w historii nie tylko „Zwiastuna Ewangelicznego” (krótko przed wojną przemianowanego na „Zwiastun Ewangelicki”), ale całego czasopiśmiennictwa ewangelickiego.

W okresie międzywojennym w Warszawie istniało jeszcze jedno czasopismo „Głos Ewangelicki”, którego pierwszy numer pojawił się w październiku 1920 r., a ostatni w niedzielę 3 września 1939 r. Jego założycielem był ks. Feliks Gloeh (1885-1960), który z przerwą w latach 1924-1929 pełnił funkcję redaktora naczelnego do wybuchu II wojny światowej. Na stanowisku redaktora naczelnego „Głosu Ewangelickiego” kilkakrotnie przeprowadzano reorganizację: w 1924 r. został nim ks. August Loth, który wcześniej zakończył współpracę ze „Zwiastunem Ewangelicznym”; w 1929 r. – ks. Karol Michejda (1880-1945); w 1931 r. – ponownie ks. Feliks Gloeh, kapelan wojskowy od 1930 roku.

Ze względu na przewagę treści dotyczących spraw wojskowych „Głos Ewangelicki” w 1937 r. uznano za czasopismo duszpasterstwa wojskowego.

„Zwiastun Ewangelicki” i „Głos Ewangelicki” to dwa czasopisma, które w okresie dwudziestolecia międzywojennego pretendowały do miana czasopism ogólnokrajowych. Z różnych powodów nie stały się nimi: pierwszy preferował treści bliskie Polsce centralnej, a pomijał pozostałe dzielnice, drugi – treści ważne dla duszpasterstwa wojskowego, co stwarzało potrzebę założenia kolejnych periodyków.

Na Pomorzu ukazywał się „Przegląd Ewangelicki” założony w 1934 r. przez ks. Ryszarda Danielczyka (1904-1943), administrującego w latach 1933-1935 polskimi parafiami w Grudziądzu, Wąbrzeźnie i Tczewie. Początkowo prowadził ten dwutygodnik wraz z ks. Waldemarem Preissem (1908-1973). Duchowni adresowali go do polskiej ludności ewangelickiej w Wielkopolsce i na Pomorzu. W styczniu 1935 r. władze kościelne skierowały ks. R. Danielczyka na Górny Śląsk na miejsce ks. Alfreda Hugona Figaszewskiego (1899-1939) przeniesionego w 1936 r. do Brześcia n/Bugiem jako kapelana wojskowego. Duchowny m.in. objął stanowisko redaktora naczelnego „Ewangelika Górnośląskiego”. Początkowo księża Jerzy Kahane (1901-1941) i R. Danielczyk wspólnie redagowali pismo, jednak po przeniesieniu pierwszego do Gdyni, kolejne numery ukazywały się już tylko pod redakcją ks. R. Danielczyka współpracującego z grupą księży zatrudnionych na Górnym Śląsku.

Równolegle na Pomorzu ks. W. Preiss kontynuował redagowanie „Przeglądu Ewangelickiego”, który posiadał kilka oddziałów regionalnych i od 1937 r. ukazywał się z częstotliwością tygodnika o charakterze ogólnopolskim.

W 1928 r. w Polsce powstało pierwsze Ewangelickie Polskie Biuro Prasowe (EWPOL), którego celem było rzetelne przekazywanie informacji do publikacji prasowych. Biurem kierował Paweł Hulka-Laskowski (1881-1946) a następnie ks. Jan Szeruda (1889-1962). Opracowanie ks. W. Gastpary’ego zamieszczone w „Roczniku Teologicznym ChAT” podaje, iż w 1937 r. ks. F. Gloeh założył jeszcze jedno biuro prasowe tzw. Biuletyn Ewangelicki (BEW).

Zaprezentowany powyżej rozwój czasopiśmiennictwa ewangelickiego dotyczy „Zwiastuna Ewangelicznego” ks. L.M. Otto oraz tych, które zachowały z nim ciągłość, jak „Ewangelik” (1919-1921) ks. A. Rondthalera, „Zwiastun Ewangeliczny” (1921-1939) ks. Z. Michelisa i W.L. Everta. W okresie od 1863 r. do 1945 r. prawie przez 21 lat pismo z różnych powodów nie ukazywało się. Lata 1882-1898 to pierwsza, szesnastoletnia przerwa w ukazywaniu się „Zwiastuna Ewangelicznego” spowodowana śmiercią założyciela i pierwszego redaktora ks. L. Otto. Kolejne przerwy spowodowały dwie wojny światowe przypadające na lata 1914-1919 i 1939-1945. Kontynuacje w różny sposób nawiązywały do czasopisma ks. L. Otto. Podsumowując należy stwierdzić, iż oprócz „Zwiastuna Ewangelicznego” i jego kontynuacji na terenie Polski współistniało szereg ewangelickich periodyków regionalnych, jak również o zasięgu szerszym, z których dla ogólnego zobrazowania zjawiska wymieniono tylko najważniejsze.

Bibliografia:

Gastpary W., Polskie czasopisma ewangelickie aż do drugiej wojny światowej, „Rocznik Teologiczny Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej”. Warszawa 1975, z. 1, s. 87-117.

Gaspary W., W stulecie „Zwiastuna”. Cz. 1-2, „Zwiastun” 1963, nr 1, s. 2-5; 1963, nr 2, s. 30-32.

Kłaczkow J., Czasopiśmiennictwo protestanckie w Polsce w latach 1918-1939, Toruń 2003.

Szturc J., Ewangelicy w Polsce: słownik biograficzny XVI-XX w., Bielsko-Biała 1998.

Szurman T., Nasza obecność w telewizji, „Zwiastun” 1993, nr 6, s. 12.

Uljasz A., Czasopisma wyznaniowe na straży polskości. Z przeszłości prasy luterańskiej i kalwińskiej do 1939 roku, „Rocznik Bibliologiczno-Prasoznawczy” 2010, t. 2(13), s. 67-68.

Uljasz A., Pastor Adolf Rondthaler (1875-1941). Pedagog i redaktor, „Słowo i Myśl” 2009, nr 5, s. 15-20.

Uljasz A., Proboszcz lubelskich luteranów i kalwinistów, „Jednota” 2007, nr 3/4, s. 14-15.

Uljasz A., „Zwiastun Ewangeliczny”. Pismo zboru rosyjskiego i Śląska Cieszyńskiego, „Rocznik Wiślański” 2010, t. 2, s. 6-11.

Przyleciały Gile...

jak wierszu Wandy Chotomskiej "Gile"

Gile są niewiele większe od wróbli, uwagę zwraca czarna czapeczka i piękna czerwona perś u samczyka i brązowo-różowa u samiczki. Na terenie Polski to ptaki objęte ochroną, coraz rzadziej można je spotkać. Zdarza się, że przylatują do wystawionego karmika. 

Grubym, mocnym dziobem rozłupują nasionka i zjadają miękki środek.

Daty w marcowym kalendarzu

01.03.1901 – w Ustroniu urodził się Józef Lipowczan (zm. 1968), nauczyciel, działacz społeczny, zbieracz sztuki ludowej

01.03.1981 – w Ealing, Londyn, Wielka Brytania zmarł Martyn Lloyd-Jones (ur. 1899), – walijski teolog protestancki, kaznodzieja i lekarz. Był czołową postacią w reformowanym nurcie brytyjskiego ruchu ewangelikalnego w XX wieku. 

02.03.1791 – zmarł w Londynie John Wesley (ur. 1703), angielski teolog, współtwórca Kościoła metodystów, jeden z przywódców wielkiego ruchu przebudzeniowego o charakterze pietystycznym, jaki ogarnął w XVIII w. Wyspy Brytyjskie i kolonie angielskie.

03.03.1981 – w Krakowie zmarł ks. Karol Bronisław Kubisz (ur. 1905), syn poety Jana Kubisza, redaktor „Ewangelika Górnośląskiego, proboszcz parafii w Krakowie

06.03.1831 – w Tecklenburgu koło Osnabrück urodził się ks. Friedrich Christian Carl von Bodelschwingh (zm. 1910), działacz misji wewnętrznej

Ok. 6-8.03.1901 – w Rzymie zmarł Aleksander Gierymski (1850-1901), malarz, prekursor polskiego impresjonizmu

11.03.1721 – w Królewcu zmarł Jan Rekuć (ur. ok. 1670), drukarz, kaznodzieja w polskim zborze ewangelicko–reformowanym, delegat na synody generalne Rzeczypospolitej w Toruniu (1712 r.) i Gdańsku (1718 i 1719 r.), w 1709 uruchomił drukarnię Drukarnia Polska i Litewska drukowała książki na potrzeby kościołów i szkół ewangelicko–reformowanych oraz "Poczta Królewiecka", pismo wydawane w języku polskim do 1720

12.03.1951 – zmarł w Cieszynie Czesław Kuryatto (ur. 1902), malarz, portrecista, związany z Wisłą

14.03.1901 – w Orłowej na Zaolziu urodził się ks. Józef Berger (zm. 1962), profesor teologii Akademii Teologicznej w Modrej k. Bratysławy, działacz społeczny, malarz. Od 1945 do 1952 biskup Kościoła Ewangelicko – Augsburskiego na Śląsku Czeskim w Czechosłowacji. W 1952 r. został profesorem teologii na Akademii Teologicznej w Bratysławie

15.03.1991 – w Warszawie zmarł Stanisław Lorentz (ur. 1899), historyk sztuki, odbudował Zamek Królewski w Warszawie

17.03.1911 – w Stawiszynie urodził się ks. Jerzy Sachs (zm. 1977), konsenior Diecezji Pomorsko-Wielkopolskiej

21(?).03.1541 – zmarł na Warmii ks. Nikolaus Decius (ur. 1485), duchowny luterański, kompozytor, autor muzyki i tekstów pieśni kościelnych okresu Reformacji.

31.03.1931 – urodził się ks. Rudolf Turoń (zm. 1963), duszpasterz wielu mazurskich parafii, wikariusza ks. Alfreda Jaguckiego w Szczytnie, administrator parafii w Świętajnie, Gawrzyjałkach oraz Jerutkach.1931.05. 15– w Darkowie na Zaolziu urodził się Bronisław Pytlik (1931-2006), inżynier, organista i dyrygent chórów w Pszczynie i Studzionce (1956-2006)

Narodziny nowoczesnej prasy

Nowe technologie i procesy społeczne

Wynalazki techniczne w XIX w. zwielokrotniły produkcję przemysłową, zmodernizowano komunikację i łączność. Zjawiska te sprzyjały migracji ludności, stymulowały rozwój oświaty i zainteresowanie gazetą, czasopismem, książką. Przemianom społecznym i gospodarczym towarzyszyły spory ideologiczne.

W wyniku wojny napoleońskiej zostało utworzone Księstwo Warszawskie (1807-1815) z Warszawą jako stolicą, które następnie przekształcono w Królestwo Polskie (1815-1918) podporządkowane Rosji i poddane intensywnej rusyfikacji. Podobnie ciężkie doświadczenia przeżywali Polacy pod zaborem pruskim, którego władze po zjednoczeniu Niemiec zwiększyły ucisk germanizacyjny, a okres Kulturkamftu przyniósł dalsze cięższe jeszcze doświadczenia. Inaczej przedstawiała się sytuacja w zaborze austriackim. Przegrana wojna austriacko-pruska doprowadziła w 1867 r. do utworzenia Cesarstwa Austro-Węgierskiego. Upadek monarchii austriackiej przyczynił się do uzyskania większej autonomii na ziemiach polskich. Liberalizacja cenzury sprzyjała rozwojowi oświaty i kultury na terenie Galicji, którego centrum mieściło się w Krakowie.

Polskie drukarstwo prasowe w XIX stuleciu

Rozwój drukarstwa na ziemiach polskich w omawianym okresie implikowały sytuacja polityczno-gospodarcza w Europie i kraju, wynalazki techniczne zastosowane w drukarstwie. Oblicze dziewiętnastowiecznego drukarstwa w Europie zmieniło się na skutek  wynalazku maszyny papierniczej, wytwarzającej ciągłą wstęgę papieru (1799) i udoskonaleniu technologii jego produkcji, skonstruowaniu żelaznej (1800), pośpiesznej (1811) i rotacyjnej (1835) prasy drukarskiej, skonstruowaniu maszyny do odlewania czcionek (1852), wynalezieniu urządzenia do mechanicznego składu tekstu, tzw. linotypu (1886), wynalezieniu heliograwiury (1878) i rotograwiury (1890), skonstruowaniu maszyny do druku offsetowego (1904). Zmieniały się też techniki ilustrowania tekstów: obok drzeworytu i miedziorytu w XIX w. pojawił staloryt, litografia i fotochemigrafia. Modernizacja przemysłu drukarskiego i zastosowanie nowych technik druku spowodowały zwiększenie ilości produkowanych książek, obniżyły ich cenę, upowszechniły dostępność. 

Rozwój transportu, szczególnie kolei przyśpieszył przesyłanie i kolportaż wyprodukowanych książek i czasopism. Dla rozwoju czasopiśmiennictwa ogromne znaczenie posiadało wynalezienie telegrafu i telefonu, co umożliwiło sprawne przekazywanie informacji prasowych, kontakty pomiędzy wydawcami, księgarzami i drukarzami. Trzeba podkreślić, że w porównaniu z XVIII w., zmiany dokonały się na wszystkich płaszczyznach druku, kolportażu książek i czasopism.

U progu XIX w. polskie drukarstwo funkcjonowało jako manufaktura wyposażona w przestarzałe maszyny (dobre było jedyne wyposażenie w czcionki – w Warszawie działały dwie odlewnie czcionek). Druk książek, gazet i czasopism odbywał się na tych samych maszynach, dopiero II połowa XIX w. przyniosła modernizację nielicznych drukarń. Sprowadzane z zagranicy maszyny zwiększały kilkakrotnie wydajność druku, np. pierwszą maszynę pospieszną zakupiono w 1850 r. dla oficyny drukującej „Kuriera Warszawskiego”.

Duże zainteresowanie „Kurierem Warszawskim” spowodowało kolejną modernizację oficyny. Park maszynowy powiększono o maszynę Bauera napędzaną silnikiem gazowym, co zwiększyło wydajność druku do 3000 arkuszy na godzinę. Drukarnia ta w 1878 r. jako pierwsza zastosowała do druku gazet maszyny rotacyjne o wydajności 8-10 tysięcy egzemplarzy na godzinę. Końcem stulecia działały tam już trzy takie maszyny. Podobną reorganizację przeprowadził Józef Unger (1817-1874) w drukarni, która od 1859 r. zajmowała się wydawaniem „Tygodnika Ilustrowanego”. Prężnie działający drukarz urządził i dobrze wyposażył drzeworytnię, do której sprowadzał z zagranicy specjalistów, dzięki  którym doświadczenie nabywali rodzimi pracownicy. Pracownia J. Ungra skupiła wybitnych artystów, którzy ilustrowali wydawnictwa, jak: Juliusz Kossak (1824-1899), Jan Felis Piwarski (1794-1859), Kazimierz Wójcicki (1807-1879), Jan Styfi (1839-1921).

W II połowie XIX wieku w Warszawie działało kilka nowoczesnych zakładów poligraficznych, jak: Zakłady Drukarskie i Odlewnia Czcionek Samuela Orgelbranda i Synów, Zakład Drukarski Stanisława Jana Strąbskiego, firma Gebethner i Wolf. Zróżnicowanie drukarstwa polskiego było ogromne, determinował go status własnościowy, wyposażenie, możliwości finansowe, położenie geograficzne, w szczególności zaś działania zaborców decentralizujących drukarstwo i prasę. W każdym z trzech zaborów istniały odmienne warunki polityczne, gospodarcze, cywilizacyjne do których przemysł drukarski i rynek prasowy musiał się dostosować. Podejmowanie wspólnych inicjatyw wydawniczych utrudniały wydarzenia polityczne, istnienie granic między zaborami i ograniczenie swobód oraz represje. Od prasy oczekiwano nie tyle funkcji informacyjnej, opiniotwórczej, co funkcji kompensującej brak narodowości i rodzimej edukacji. Na rozwój czasopism wpływała również specjalizacja, gdzie obok prasy ogólnoinformacyjnej pojawiały się czasopisma poświęcone konkretnym dziedzinom wiedzy które, ukazywały się w większych aglomeracjach każdego z trzech zaborów, jak: Warszawa, Wilno, Lwów, Poznań.

Do oficjalnie wydawanych w Warszawie na początku XIX w. czasopism informacyjnych („Gazeta Warszawska”, „Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego”), w 1818 r. dołączyły kolejne wydawane przez B. Kicińskiego: „Gazeta Codzienna Narodowa i Obca”, ukazująca się sześć razy w tygodniu w dużym formacie oraz „Orzeł Biały” – pismo o profilu patriotyczno-narodowym w treść którego, cenzura często ingerowała, co podawano do publicznej wiadomości. Kiedy w 1820 r. nakazano zamknąć czasopismo, redaktorzy założyli „Kurier Warszawski”, gazetę informacyjną dla ogółu czytelników, która przetrwała prawie 120 lat.

Liczba gazet ogólnoinformacyjnych wydawanych w Warszawie stale wzrastała. Pismem o charakterze humanistycznym był „Pamiętnik Warszawski” (1815-1823), encyklopedycznym – „Biblioteka Polska” (1825-1826), miesięcznikiem naukowo-literackim – „Biblioteka Warszawska” (1841-1914). Szata graficzna tych czasopism była skromna, przypominały raczej książkę, nie posiadały ilustracji. W latach 1815-1830 w Warszawie ukazywało się tylko 7 gazet, natomiast w latach 1840-1843 odnotowano już 20 tygodników i miesięczników, poświęconych różnym dziedzinom życia. W chwili wybuchu Powstania Styczniowego w 1863 r. ukazywały się 23 tytuły prasowe tajnie, 35 – oficjalnie. Po klęsce na skutek wzmożonej rusyfikacji i cenzury ilość wydawanych czasopism spadła do 18, by w kolejnych latach 1864-1885 ponownie wzróść do 72.

„Kurier Warszawski”, „Kurier Codzienny”, „Gazeta Polska” należały w omawianym okresie do najpoczytniejszych gazet codziennych ukazujących się w Warszawie. „Kurier Warszawski” osiągał nakład 25000 egzemplarzy, „Kurier Codzienny” – 9000. Wśród tygodników w 1896 r. najważniejszą rolę odegrał „Tygodnik Ilustrowany” o nakładzie 11000 egzemplarzy. Przykładowo w 1864 r. w języku polskim ukazywało się 83, w 1884 – 230, 1896 – 355 periodyków. 

W zaborze pruskim ośrodkiem wydawniczym był Poznań, gdzie działania prewencyjne przebiegały łagodnie, z tego względu tamtejsza prasa mogła zawierać rzetelne informacje z terenu trzech zaborów i z zagranicy o widocznym zróżnicowaniu ideologicznym, pełnym otwartych polemik. Rolę informacyjną pełniły „Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego” (1815-1865) oraz „Gazeta Południowo Pruska” (1794-1086) przemianowana w 1806 r. na „Gazetę Poznańską” wydawaną do 1815 roku. Za pierwsze polskie  ilustrowane pismo uznaje się „Przyjaciela Ludu” (1834-1849). W Poznaniu ukazujące się również: „Orędownik Naukowy” (1840-1846), „Tygodnik Literacki” (1838-1845). Wraz z upadkiem Powstania Styczniowego w 1863 r. zakończył się okres względnej niezależności prasy, suwerenność zachowała jedynie prasa emigracyjna, której głównym ośrodkiem był Paryż.

Przełom wieków okazał się jeszcze bardziej liberalny dla rozwoju polskiej prasy: w 1905 r. zniesiono cenzurę prewencyjną. Krótko przed wybuchem I wojny światowej w zaborze rosyjskim ukazywało się do 378, a w austriackim – do 495 wydawnictw prasowych. W 1925 r. liczba tytułów czasopism w Polsce wynosiła 1700, z czego najwięcej ukazywało się w województwie warszawskim (570), następnie w poznańskim (201) i lwowskim (193). W XIX w. najstarszymi gazetami codziennymi była „Gazeta Warszawska” (założona w 1774), „Gazeta Lwowska” (1811), „Kurier Warszawski” (1821). Wśród czasopism tygodniowych, najpopularniejszy był „Tygodnik Ilustrowany” (założony w 1859), później „Wiadomości Literackie” (1924).

Podany wyżej ogólny zarys historii czasopiśmiennictwa na ziemiach polskich w XIX w. i na początku XX w. wskazuje istnienie całego szeregu implikacji spowodowanych utratą niepodległości a wpływających na rozwój prasy. Mimo istnienia niekorzystnych warunków widoczny był wzrost liczby tytułów. Wzrost wymagań czytelniczych prowadził do podwyższania poziomu periodyków, poszerzania tematyki, konstytuowania się specjalizacji.

W tych warunkach geopolitycznych dziewiętnastowiecznej Polski pojawiło się też pierwsze luterańskie czasopismo „Zwiastun Ewangeliczny”, o którym będzie jeszcze mowa w dalszych częściach. Najogólniej, „Zwiastun Ewangeliczny” to pismo religijne założone przez ks. Leopolda Marcina Otto. W latach 1919-1921 ukazywał się pod tytułem „Ewangelik”. We wrześniu 1921 r. przywrócono poprzedni tytuł „Zwiastun Ewangeliczny”. Kolejna zmiana tytułu nastąpiła w kwietniu 1939 r. na „Zwiastun Ewangelicki”. W okresie powojennym jeszcze trzykrotnie dokonywano zmiany tytułu. W 2000 r. czasopismo przyjęło tytuł przedwojenny „Zwiastun Ewangelicki”.

 Bibliografia:

Briggs A., Burke P., Społeczna historia mediów, Warszawa 2010.
Buzek A., Śląskie czasopisma ewangelickie, „Kalendarz Ewangelicki” 1964, s. 105-110.
Encyklopedia odkryć i wynalazków, K. Jezierska (red.), Warszawa 1990.
Historia prasy polskiej. T. 1, Warszawa 1976.
Kieniewicz S., Historia Polski 1795-1918, Warszawa 1983.
Polewski J., Historia powszechna 1871-1918. T. 5. Warszawa 1967.
Sowiński J., Polskie drukarstwo, Wrocław 1988.