Kościół Ewangelicko-Augsburski w PRL w latach 1945-1951

Cz. 1     

 Historyczne znaczenie posiada data 24.01.1945, w tym dniu w parafii ewangelickiej w Częstochowie doszło do pierwszego powojennego spotkania grupy osób duchownych i świeckich, którego celem było wznowienie działalności Konsystorza KEA. Uczestniczyli w nim: wiceprezes Maksymilian Rudowski, księża: Leopold Wojak, Jan Szeruda, Henryk Wendt, Emil Dawid, Edward Dietz, Adolf Gloc, Adam Hławiczka, Tadeusz Wojak. Radcami duchownymi nowych władz zostali księża: Zygmunt Michelis, Henryk Wendt, Jan Szeruda, członkiem świeckim – Włodzimierz Rogulski.

W dniu 09.03.1945 Ministerstwo Administracji Publicznej zatwierdziło Tymczasową Radę Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego (dalej: KE-A) w PRL, równocześnie wydało rozporządzenie umożliwiające objęcie majątku stanowiącego własność Kościoła (KE 1955, s. 38). Natychmiast reaktywowano 70 parafii i mianowano 12 administratorów, którzy rozpoczęli odbudowę Kościoła na szczeblu parafialnym. Opracowany „Regulamin Parafialny” i „Regulamin Rad Parafialnych” tworzył podstawy prawne funkcjonowania parafii. Organizację życia religijnego na Górnym Śląsku powierzono ks. Karolowi Kotuli, na Dolnym Śląsku – ks. W. Niemczykowi, w województwie pomorskim – ks. Ryszardowi Trenklerowi, na wybrzeżu gdańskim początkowo ks. Zygmuntowi Michelisowi, później ks. Edwardowi Dietzowi, w województwie olsztyńskim – księżom Ewaldowi Lodwichowi, Alfredowi Jaguckiemu, Edmundowi Frieszke, na Śląsku Cieszyńskim – księżom Pawłowi Nikodemowi i Oskarowi Michejdzie (KE 1955, s. 38).

Ukonstytuowana w 1941 Narodowa Rada Ewangelicka na wspólnym zebraniu z Tymczasowym Konsystorzem, które odbyło się w Łodzi 20.06.1945, wybrała prezesem Konsystorza i zastępcą Biskupa ks. Jana Szerudę, który pełnił funkcje do 1951 Radcami duchownymi zostali księża Karol Kotula, Zygmunt Michelis, Henryk Wendt, świeckimi – Karol Litterer, W. Rogulski, Henryk Martens.

Pierwsza powojenna Konferencja Pastoralna odbyła się w dniach 05-07.08.1946 w Łodzi. Uczestniczyło w niej 51 duchownych i goście zagraniczni (bp Torsten Ysander ze Szwecji, Clifford Nelson z USA). Wówczas też postulowano zmianę Zasadniczego Prawa Wewnętrzenego (dalej: ZPW) z 1936, które nie odpowiadało powojennym realiom Kościoła (SE 1946, nr 2, s. 1-3; SE 1946, nr 2, s. 4-6). Jego nowelizacja została zatwierdzona uchwałą Synodu dopiero 18.11.1951. Powodem były przeszkody ze strony władz państwowych, które go nie uznawały. ZPW zostało ponownie uchwalone przez Synod 26.04.1964. Dopiero wówczas Dyrektor do Spraw Wyznań uznał je, wydając dnia 26.07.1965 stosowną decyzję pisemną (Nr NK-426/2/Kn/36/65).

Pierwsze obrady Synodu Kościoła w czasie których, ukonstytuowały się diecezje oraz powołano do pracy rozproszonych wojną duchownych, odbyło się dopiero 29.06.1950. Pierwszy powojenny Synod obradował w trzech sesjach: 29.06.1950 (1. sesja), 8.12.1950 (2.), 18.11.1951 (3.). Celem była organizacja Kościoła i uprawomocnienie wszystkich dotychczasowych zarządzeń i osiągnięć. Poczyniono również starania o odzyskanie kościołów i majątku parafialnego, w wyniku czego stało się możliwe organizowanie życia dla ludności wyznania ewangelickiego. Podjęte działania doprowadziły do względnej normalizacji organizacyjnej KE-A (SE 1946, nr 2, s. 4-6).

Oprócz odbudowy struktury kościelnej należało również objąć opieką duszpasterską ok. 100 tysięcy polskich Mazurów, którzy przeciwstawiając się germanizacji przystąpili częściowo do tzw. gromadkarstwa (praktykowanie religijne bez udziału księdza), a częściowo do Kościoła Metodystycznego. W powojennej Polsce przestały też istnieć Kościoły ewangelickie działające na jej terenach w okresie międzywojennym (Ewangelicki Kościół Unijny, Ewangelicki Kościół Unijny na Górnym Śląsku, Ewangelicki Kościół Wyznania Augsburskiego i Helweckiego, Kościół Ewangelicko-Luterski). Sytuację prawną tych Kościołów uregulował Dekret z 19.09.1946 o zmianie dekretu Prezydenta RP z 25.11.1936 o stosunku Państwa do KEA w RP (Dz.U. 1946, nr 54, poz. 304). Mocą Dekretu wszystkie polskie parafie wchodzące w skład byłych Kościołów ewangelickich zostały wcielone do KE-A wraz z majątkiem, jeśli ten w chwili przejęcia był w jego posiadaniu, pozostały majątek ulegał upaństwowieniu. W roku następnym Dekret został zastąpiony Ustawą o tej samej nazwie z niewielkimi zmianami (Dz.U. 1947, nr 52, poz. 272). Pozostała ewangelicka ludność pochodzenia niemieckiego utworzyła tzw. zbory niepolskie, które nie zostały włączone do KE-A, a jedynie otoczone opieką duchownych tegoż Kościoła. Sytuację zborów niepolskich uregulowała dopiero ustawa z 1994 o stosunku Państwa do KE-A w RP.

Zwierzchnik KE-A w latach 1975-1991, ks. Janusz Narzyński, w przeglądzie wydarzeń za okres 1945-1976 zamieszczonym w „Kalendarzu Ewangelickim 1978” (dalej: KE) nazwał lata 1945-1951 „okresem rekonstrukcji i odbudowy nowego życia kościelnego”. W KE-1952 można znaleźć następujący opis omawianego czasu: „Chociażeśmy zranieni, to jednak nie zabici, choć słabi, to jednak nie powaleni, że „aż dotąd pomagał nam Pan”, że żyjemy i pracujemy, i że Kościół nasz przebrnął przez największe trudności.” Ksiądz Karol Kotula rozważając nowe perspektywy KE-A w Polsce podkreślał rolę i znaczenie tegoż Kościoła w odrodzeniu narodu i państwa (SE 1946, nr 3, s. 5-6).