Prasa luterańska w Rzeczpospolitej w XIX i na początku XX wieku

 Charakterystyka prasy luterańskiej

Połowa XIX w. stanowi cezurę czasową dla czasopiśmiennictwa luterańskiego na ziemiach polskich. Postępująca wówczas technicyzacja procesu produkcji gazet i czasopism wpłynęła na rozwój czasopiśmiennictwa świeckiego oraz zapoczątkowała istnienie pierwszych periodyków religijnych. Dzieje prasy ewangelickiej zapoczątkował ks. Leopold Marcin Otto (1819-1882) wydaniem „Zwiastuna Ewangelicznego”. Periodyk ten w 2013 r. obchodził rocznicę 150 lat od założenia w 1863 r. Odegrał on ważną rolę w historii ewangelicyzmu polskiego, a osobowość założyciela i pierwszego redaktora przez dziesięciolecia oddziaływała na wielu duchownych, którzy pod jego wpływem sami zakładali pisma, jak to miało miejsce na Śląsku Cieszyńskim.

Pierwszy numer „Zwiastuna Ewangelicznego” sygnowany datą 15 stycznia 1863 r. ukazał się krótko przed wybuchem Powstania Styczniowego w Warszawie. Do 1866 r. periodyk funkcjonował jako dwutygodnik, który z chwilą przeniesienia redaktora zaczął ukazywać się raz w miesiącu w Cieszynie, skąd prowadzono kolportaż do pozostałych regionów. W okresie warszawskim przeważały teksty historyczne dotyczące parafii stołecznej, natomiast po przejściu redaktora do Cieszyna tematykę zdominowała historia parafii Śląska Cieszyńskiego, co nasiliło regionalizm. W latach 1869-1876 do każdego numeru dołączano dodatek „Werdauskie Wiadomości Misyjne”.

Pobyt ks. L.M. Otto w Cieszynie i redagowany wówczas przez niego „Zwiastun Ewangeliczny” stały się bodźcem, m.in. dla ks. F. Michejdy do założenia i wydawania kilku rodzimych czasopism. Na ich kształt wydawanych wpływały uwarunkowania historyczne, narodowościowe i religijne Śląska Cieszyńskiego u schyłku XIX w. i w I połowie XX w.

Śmierć ks. L.M. Otto we wrześniu 1882 r. spowodowała kilkunastoletnią przerwę w ukazywaniu się periodyku. Reaktywowaniem zajął się dopiero ks. Juliusz Bursche (1862-1942), który prowadził redakcję „Zwiastuna Ewangelicznego” w okresie od 1898 r. do 1905 r., to jest do chwili objęcia stanowiska generalnego superintendenta. Wówczas na redaktora powołano ks. Aleksandra Schoeneicha (1861-1939), współpracownika ks. J. Burschego, który w latach 1905-1914 redagował pismo. Opublikował ok. 300 artykułów. Wydał również kilka książek: Modlitwy dla młodzieży ewangelickiej, Mały katechizm ks. dr. Marcina Lutra (z objaśnieniami), Krótką historię Kościoła chrześcijańskiego w życiorysach oraz modlitewnik Do Boga, przetłumaczył na język polski Wyznanie augsburskie. W latach 1888-1939 był proboszczem parafii w Lublinie oraz nauczycielem ewangelickiej religii, propedeutyki filozofii i języka niemieckiego.

Odzyskanie niepodległości w 1918 r. oraz sytuacja geopolityczna okresu międzywojennego wpłynęły decydująco na inicjatywy czasopiśmiennicze II Rzeczpospolitej. Poziom ewangelickich czasopism kościelnych wydawanych w tym okresie był zróżnicowany i w dużym stopniu uzależniony od indywidualizmu redaktorów. Dwie wojny światowe XX stulecia spowodowały zniszczenia bazy lokalowej i archiwów redakcyjnych oraz kilkuletnią przerwę w ukazywaniu się polskich czasopism ewangelickich. Szczególnie tragiczna była II wojna światowa, w której zginęło wielu duchownych. Lata reżimu socjalistycznego, którego upadek nastąpił w 1989 roku, były kolejnym utrudnieniem dla rozwoju prasy wyznaniowej. Transformacja przyniosła ożywienie rynku prasowego z zaznaczającą się komercjalizacją, udowodniła również, iż możliwe jest funkcjonowanie prasy lokalnej, głównie parafialnej niezależnej od komercji. Czasopisma wyznaniowe uznać należy za narzędzia oddziaływania Kościoła adresowane do ewangelików. Ks. Tadeusz Szurman (1954-2014), biskup diecezji katowickiej w latach 2002-2014 uważał że, ewangelickie czasopisma są „nośnikami ponadczasowych wartości Bożych, które zwiększyły zakres i szybkość przekazywania informacji i stanowią do dzisiaj dla diasporycznego Kościoła ostoję wartości”. O czym można przeczytać w „Zwiastunie” z 1993, nr 6.

Czasopisma ewangelickie na ziemiach polskich do 1939 roku

W kilka miesięcy po odzyskaniu niepodległości, tj. w styczniu 1919 r. ks. Adolf Rondthaler (1875-1941) rozpoczął redagowanie czasopisma zatytułowanego „Ewangelik”, który w latach  1906-1913 był proboszczem w Lipnie, później w Ozorkowie (1913-1918), a od 1919 r. pełnił funkcję wicedyrektora, następnie dyrektora gimnazjum im. M. Reja w Warszawie. „Ewangelika” prowadził do 1921 roku, który w tym czasie ukazywał się jako miesięcznik niczym nie nawiązującym do poprzednika „Zwiastuna Ewangelicznego”. Nowe pismo zasięgiem obejmowało obszar całego kraju i skierowane było do  polskiej ludności wyznania ewangelickiego. Poprzez kolportaż starano się dotrzeć do ewangelików na Śląsku i do ludności mazurskiej posługującej się językiem polskim (w planach było objęcie oddziaływaniem Łużyczan). Pismo pretendowało do czołowego periodyku polskich ewangelików,  przeciwstawiało się tendencjom utożsamiania Polaka tylko z Kościołem rzymskokatolickim, zakładało propagowanie języka polskiego, pogłębienie ewangelickiej tożsamości. Wydawcą tego periodyku było Kolegium Kościelne parafii św. Trójcy w Warszawie.

Po objęciu funkcji dyrektora gimnazjum im. M. Reja w połowie 1921 r. przez ks. A. Rondthalera, redakcję „Ewangelika” przekazał ks. Zygmuntowi Michelisowi (1890-1977), który redagowaniem i wydawaniem zajmował się do 1938 r. początkowo przy współudziale wikariuszy parafii św. Trójcy – ks. Oskara Ernsta (1872-1922), ks. Augusta Lotha (1869-1944). We wrześniu 1921 r. zmieniono tytuł czasopisma na „Zwiastun Ewangeliczny”, nawiązując w ten sposób do pierwszego periodyku ewangelickiego założonego przez ks. L. Otto, świadczyło o tym zachowanie kolejności roczników i pojawienie się w winiecie roku założenia – 1863.

W październiku 1938 r. redakcję po raz pierwszy powierzono osobie świeckiej, synowi przemysłowca, Ludwika Józefa Everta (1863-1945) – Władysławowi Ludwikowi Evertowi (1890-1965), który do grudnia 1938 r. współredagował „Zwiastun Ewangeliczny” razem z ks. Z. Michelisem. Od stycznia 1939 r. ks. Z. Michelis zajął się redagowaniem comiesięcznego „Dodatku Biblijnego” do „Zwiastuna Ewangelicznego”, w którym zamieszczał rozważania, kazania, artykuły o tematyce biblijnej. Periodyk kolportowano poprzez prenumeratę, która stanowiła źródło utrzymania. Pismo posiadało wielu współpracowników, dzięki którym jego treści były ciekawe i urozmaicone. Ostatni przedwojenny numer ukazał się z datą 3 września 1939 r. Wybuch drugiej wojny światowej zakończył kolejny rozdział w historii nie tylko „Zwiastuna Ewangelicznego” (krótko przed wojną przemianowanego na „Zwiastun Ewangelicki”), ale całego czasopiśmiennictwa ewangelickiego.

W okresie międzywojennym w Warszawie istniało jeszcze jedno czasopismo „Głos Ewangelicki”, którego pierwszy numer pojawił się w październiku 1920 r., a ostatni w niedzielę 3 września 1939 r. Jego założycielem był ks. Feliks Gloeh (1885-1960), który z przerwą w latach 1924-1929 pełnił funkcję redaktora naczelnego do wybuchu II wojny światowej. Na stanowisku redaktora naczelnego „Głosu Ewangelickiego” kilkakrotnie przeprowadzano reorganizację: w 1924 r. został nim ks. August Loth, który wcześniej zakończył współpracę ze „Zwiastunem Ewangelicznym”; w 1929 r. – ks. Karol Michejda (1880-1945); w 1931 r. – ponownie ks. Feliks Gloeh, kapelan wojskowy od 1930 roku.

Ze względu na przewagę treści dotyczących spraw wojskowych „Głos Ewangelicki” w 1937 r. uznano za czasopismo duszpasterstwa wojskowego.

„Zwiastun Ewangelicki” i „Głos Ewangelicki” to dwa czasopisma, które w okresie dwudziestolecia międzywojennego pretendowały do miana czasopism ogólnokrajowych. Z różnych powodów nie stały się nimi: pierwszy preferował treści bliskie Polsce centralnej, a pomijał pozostałe dzielnice, drugi – treści ważne dla duszpasterstwa wojskowego, co stwarzało potrzebę założenia kolejnych periodyków.

Na Pomorzu ukazywał się „Przegląd Ewangelicki” założony w 1934 r. przez ks. Ryszarda Danielczyka (1904-1943), administrującego w latach 1933-1935 polskimi parafiami w Grudziądzu, Wąbrzeźnie i Tczewie. Początkowo prowadził ten dwutygodnik wraz z ks. Waldemarem Preissem (1908-1973). Duchowni adresowali go do polskiej ludności ewangelickiej w Wielkopolsce i na Pomorzu. W styczniu 1935 r. władze kościelne skierowały ks. R. Danielczyka na Górny Śląsk na miejsce ks. Alfreda Hugona Figaszewskiego (1899-1939) przeniesionego w 1936 r. do Brześcia n/Bugiem jako kapelana wojskowego. Duchowny m.in. objął stanowisko redaktora naczelnego „Ewangelika Górnośląskiego”. Początkowo księża Jerzy Kahane (1901-1941) i R. Danielczyk wspólnie redagowali pismo, jednak po przeniesieniu pierwszego do Gdyni, kolejne numery ukazywały się już tylko pod redakcją ks. R. Danielczyka współpracującego z grupą księży zatrudnionych na Górnym Śląsku.

Równolegle na Pomorzu ks. W. Preiss kontynuował redagowanie „Przeglądu Ewangelickiego”, który posiadał kilka oddziałów regionalnych i od 1937 r. ukazywał się z częstotliwością tygodnika o charakterze ogólnopolskim.

W 1928 r. w Polsce powstało pierwsze Ewangelickie Polskie Biuro Prasowe (EWPOL), którego celem było rzetelne przekazywanie informacji do publikacji prasowych. Biurem kierował Paweł Hulka-Laskowski (1881-1946) a następnie ks. Jan Szeruda (1889-1962). Opracowanie ks. W. Gastpary’ego zamieszczone w „Roczniku Teologicznym ChAT” podaje, iż w 1937 r. ks. F. Gloeh założył jeszcze jedno biuro prasowe tzw. Biuletyn Ewangelicki (BEW).

Zaprezentowany powyżej rozwój czasopiśmiennictwa ewangelickiego dotyczy „Zwiastuna Ewangelicznego” ks. L.M. Otto oraz tych, które zachowały z nim ciągłość, jak „Ewangelik” (1919-1921) ks. A. Rondthalera, „Zwiastun Ewangeliczny” (1921-1939) ks. Z. Michelisa i W.L. Everta. W okresie od 1863 r. do 1945 r. prawie przez 21 lat pismo z różnych powodów nie ukazywało się. Lata 1882-1898 to pierwsza, szesnastoletnia przerwa w ukazywaniu się „Zwiastuna Ewangelicznego” spowodowana śmiercią założyciela i pierwszego redaktora ks. L. Otto. Kolejne przerwy spowodowały dwie wojny światowe przypadające na lata 1914-1919 i 1939-1945. Kontynuacje w różny sposób nawiązywały do czasopisma ks. L. Otto. Podsumowując należy stwierdzić, iż oprócz „Zwiastuna Ewangelicznego” i jego kontynuacji na terenie Polski współistniało szereg ewangelickich periodyków regionalnych, jak również o zasięgu szerszym, z których dla ogólnego zobrazowania zjawiska wymieniono tylko najważniejsze.

Bibliografia:

Gastpary W., Polskie czasopisma ewangelickie aż do drugiej wojny światowej, „Rocznik Teologiczny Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej”. Warszawa 1975, z. 1, s. 87-117.

Gaspary W., W stulecie „Zwiastuna”. Cz. 1-2, „Zwiastun” 1963, nr 1, s. 2-5; 1963, nr 2, s. 30-32.

Kłaczkow J., Czasopiśmiennictwo protestanckie w Polsce w latach 1918-1939, Toruń 2003.

Szturc J., Ewangelicy w Polsce: słownik biograficzny XVI-XX w., Bielsko-Biała 1998.

Szurman T., Nasza obecność w telewizji, „Zwiastun” 1993, nr 6, s. 12.

Uljasz A., Czasopisma wyznaniowe na straży polskości. Z przeszłości prasy luterańskiej i kalwińskiej do 1939 roku, „Rocznik Bibliologiczno-Prasoznawczy” 2010, t. 2(13), s. 67-68.

Uljasz A., Pastor Adolf Rondthaler (1875-1941). Pedagog i redaktor, „Słowo i Myśl” 2009, nr 5, s. 15-20.

Uljasz A., Proboszcz lubelskich luteranów i kalwinistów, „Jednota” 2007, nr 3/4, s. 14-15.

Uljasz A., „Zwiastun Ewangeliczny”. Pismo zboru rosyjskiego i Śląska Cieszyńskiego, „Rocznik Wiślański” 2010, t. 2, s. 6-11.