Narodziny nowoczesnej prasy

Nowe technologie i procesy społeczne

Wynalazki techniczne w XIX w. zwielokrotniły produkcję przemysłową, zmodernizowano komunikację i łączność. Zjawiska te sprzyjały migracji ludności, stymulowały rozwój oświaty i zainteresowanie gazetą, czasopismem, książką. Przemianom społecznym i gospodarczym towarzyszyły spory ideologiczne.

W wyniku wojny napoleońskiej zostało utworzone Księstwo Warszawskie (1807-1815) z Warszawą jako stolicą, które następnie przekształcono w Królestwo Polskie (1815-1918) podporządkowane Rosji i poddane intensywnej rusyfikacji. Podobnie ciężkie doświadczenia przeżywali Polacy pod zaborem pruskim, którego władze po zjednoczeniu Niemiec zwiększyły ucisk germanizacyjny, a okres Kulturkamftu przyniósł dalsze cięższe jeszcze doświadczenia. Inaczej przedstawiała się sytuacja w zaborze austriackim. Przegrana wojna austriacko-pruska doprowadziła w 1867 r. do utworzenia Cesarstwa Austro-Węgierskiego. Upadek monarchii austriackiej przyczynił się do uzyskania większej autonomii na ziemiach polskich. Liberalizacja cenzury sprzyjała rozwojowi oświaty i kultury na terenie Galicji, którego centrum mieściło się w Krakowie.

Polskie drukarstwo prasowe w XIX stuleciu

Rozwój drukarstwa na ziemiach polskich w omawianym okresie implikowały sytuacja polityczno-gospodarcza w Europie i kraju, wynalazki techniczne zastosowane w drukarstwie. Oblicze dziewiętnastowiecznego drukarstwa w Europie zmieniło się na skutek  wynalazku maszyny papierniczej, wytwarzającej ciągłą wstęgę papieru (1799) i udoskonaleniu technologii jego produkcji, skonstruowaniu żelaznej (1800), pośpiesznej (1811) i rotacyjnej (1835) prasy drukarskiej, skonstruowaniu maszyny do odlewania czcionek (1852), wynalezieniu urządzenia do mechanicznego składu tekstu, tzw. linotypu (1886), wynalezieniu heliograwiury (1878) i rotograwiury (1890), skonstruowaniu maszyny do druku offsetowego (1904). Zmieniały się też techniki ilustrowania tekstów: obok drzeworytu i miedziorytu w XIX w. pojawił staloryt, litografia i fotochemigrafia. Modernizacja przemysłu drukarskiego i zastosowanie nowych technik druku spowodowały zwiększenie ilości produkowanych książek, obniżyły ich cenę, upowszechniły dostępność. 

Rozwój transportu, szczególnie kolei przyśpieszył przesyłanie i kolportaż wyprodukowanych książek i czasopism. Dla rozwoju czasopiśmiennictwa ogromne znaczenie posiadało wynalezienie telegrafu i telefonu, co umożliwiło sprawne przekazywanie informacji prasowych, kontakty pomiędzy wydawcami, księgarzami i drukarzami. Trzeba podkreślić, że w porównaniu z XVIII w., zmiany dokonały się na wszystkich płaszczyznach druku, kolportażu książek i czasopism.

U progu XIX w. polskie drukarstwo funkcjonowało jako manufaktura wyposażona w przestarzałe maszyny (dobre było jedyne wyposażenie w czcionki – w Warszawie działały dwie odlewnie czcionek). Druk książek, gazet i czasopism odbywał się na tych samych maszynach, dopiero II połowa XIX w. przyniosła modernizację nielicznych drukarń. Sprowadzane z zagranicy maszyny zwiększały kilkakrotnie wydajność druku, np. pierwszą maszynę pospieszną zakupiono w 1850 r. dla oficyny drukującej „Kuriera Warszawskiego”.

Duże zainteresowanie „Kurierem Warszawskim” spowodowało kolejną modernizację oficyny. Park maszynowy powiększono o maszynę Bauera napędzaną silnikiem gazowym, co zwiększyło wydajność druku do 3000 arkuszy na godzinę. Drukarnia ta w 1878 r. jako pierwsza zastosowała do druku gazet maszyny rotacyjne o wydajności 8-10 tysięcy egzemplarzy na godzinę. Końcem stulecia działały tam już trzy takie maszyny. Podobną reorganizację przeprowadził Józef Unger (1817-1874) w drukarni, która od 1859 r. zajmowała się wydawaniem „Tygodnika Ilustrowanego”. Prężnie działający drukarz urządził i dobrze wyposażył drzeworytnię, do której sprowadzał z zagranicy specjalistów, dzięki  którym doświadczenie nabywali rodzimi pracownicy. Pracownia J. Ungra skupiła wybitnych artystów, którzy ilustrowali wydawnictwa, jak: Juliusz Kossak (1824-1899), Jan Felis Piwarski (1794-1859), Kazimierz Wójcicki (1807-1879), Jan Styfi (1839-1921).

W II połowie XIX wieku w Warszawie działało kilka nowoczesnych zakładów poligraficznych, jak: Zakłady Drukarskie i Odlewnia Czcionek Samuela Orgelbranda i Synów, Zakład Drukarski Stanisława Jana Strąbskiego, firma Gebethner i Wolf. Zróżnicowanie drukarstwa polskiego było ogromne, determinował go status własnościowy, wyposażenie, możliwości finansowe, położenie geograficzne, w szczególności zaś działania zaborców decentralizujących drukarstwo i prasę. W każdym z trzech zaborów istniały odmienne warunki polityczne, gospodarcze, cywilizacyjne do których przemysł drukarski i rynek prasowy musiał się dostosować. Podejmowanie wspólnych inicjatyw wydawniczych utrudniały wydarzenia polityczne, istnienie granic między zaborami i ograniczenie swobód oraz represje. Od prasy oczekiwano nie tyle funkcji informacyjnej, opiniotwórczej, co funkcji kompensującej brak narodowości i rodzimej edukacji. Na rozwój czasopism wpływała również specjalizacja, gdzie obok prasy ogólnoinformacyjnej pojawiały się czasopisma poświęcone konkretnym dziedzinom wiedzy które, ukazywały się w większych aglomeracjach każdego z trzech zaborów, jak: Warszawa, Wilno, Lwów, Poznań.

Do oficjalnie wydawanych w Warszawie na początku XIX w. czasopism informacyjnych („Gazeta Warszawska”, „Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego”), w 1818 r. dołączyły kolejne wydawane przez B. Kicińskiego: „Gazeta Codzienna Narodowa i Obca”, ukazująca się sześć razy w tygodniu w dużym formacie oraz „Orzeł Biały” – pismo o profilu patriotyczno-narodowym w treść którego, cenzura często ingerowała, co podawano do publicznej wiadomości. Kiedy w 1820 r. nakazano zamknąć czasopismo, redaktorzy założyli „Kurier Warszawski”, gazetę informacyjną dla ogółu czytelników, która przetrwała prawie 120 lat.

Liczba gazet ogólnoinformacyjnych wydawanych w Warszawie stale wzrastała. Pismem o charakterze humanistycznym był „Pamiętnik Warszawski” (1815-1823), encyklopedycznym – „Biblioteka Polska” (1825-1826), miesięcznikiem naukowo-literackim – „Biblioteka Warszawska” (1841-1914). Szata graficzna tych czasopism była skromna, przypominały raczej książkę, nie posiadały ilustracji. W latach 1815-1830 w Warszawie ukazywało się tylko 7 gazet, natomiast w latach 1840-1843 odnotowano już 20 tygodników i miesięczników, poświęconych różnym dziedzinom życia. W chwili wybuchu Powstania Styczniowego w 1863 r. ukazywały się 23 tytuły prasowe tajnie, 35 – oficjalnie. Po klęsce na skutek wzmożonej rusyfikacji i cenzury ilość wydawanych czasopism spadła do 18, by w kolejnych latach 1864-1885 ponownie wzróść do 72.

„Kurier Warszawski”, „Kurier Codzienny”, „Gazeta Polska” należały w omawianym okresie do najpoczytniejszych gazet codziennych ukazujących się w Warszawie. „Kurier Warszawski” osiągał nakład 25000 egzemplarzy, „Kurier Codzienny” – 9000. Wśród tygodników w 1896 r. najważniejszą rolę odegrał „Tygodnik Ilustrowany” o nakładzie 11000 egzemplarzy. Przykładowo w 1864 r. w języku polskim ukazywało się 83, w 1884 – 230, 1896 – 355 periodyków. 

W zaborze pruskim ośrodkiem wydawniczym był Poznań, gdzie działania prewencyjne przebiegały łagodnie, z tego względu tamtejsza prasa mogła zawierać rzetelne informacje z terenu trzech zaborów i z zagranicy o widocznym zróżnicowaniu ideologicznym, pełnym otwartych polemik. Rolę informacyjną pełniły „Gazeta Wielkiego Księstwa Poznańskiego” (1815-1865) oraz „Gazeta Południowo Pruska” (1794-1086) przemianowana w 1806 r. na „Gazetę Poznańską” wydawaną do 1815 roku. Za pierwsze polskie  ilustrowane pismo uznaje się „Przyjaciela Ludu” (1834-1849). W Poznaniu ukazujące się również: „Orędownik Naukowy” (1840-1846), „Tygodnik Literacki” (1838-1845). Wraz z upadkiem Powstania Styczniowego w 1863 r. zakończył się okres względnej niezależności prasy, suwerenność zachowała jedynie prasa emigracyjna, której głównym ośrodkiem był Paryż.

Przełom wieków okazał się jeszcze bardziej liberalny dla rozwoju polskiej prasy: w 1905 r. zniesiono cenzurę prewencyjną. Krótko przed wybuchem I wojny światowej w zaborze rosyjskim ukazywało się do 378, a w austriackim – do 495 wydawnictw prasowych. W 1925 r. liczba tytułów czasopism w Polsce wynosiła 1700, z czego najwięcej ukazywało się w województwie warszawskim (570), następnie w poznańskim (201) i lwowskim (193). W XIX w. najstarszymi gazetami codziennymi była „Gazeta Warszawska” (założona w 1774), „Gazeta Lwowska” (1811), „Kurier Warszawski” (1821). Wśród czasopism tygodniowych, najpopularniejszy był „Tygodnik Ilustrowany” (założony w 1859), później „Wiadomości Literackie” (1924).

Podany wyżej ogólny zarys historii czasopiśmiennictwa na ziemiach polskich w XIX w. i na początku XX w. wskazuje istnienie całego szeregu implikacji spowodowanych utratą niepodległości a wpływających na rozwój prasy. Mimo istnienia niekorzystnych warunków widoczny był wzrost liczby tytułów. Wzrost wymagań czytelniczych prowadził do podwyższania poziomu periodyków, poszerzania tematyki, konstytuowania się specjalizacji.

W tych warunkach geopolitycznych dziewiętnastowiecznej Polski pojawiło się też pierwsze luterańskie czasopismo „Zwiastun Ewangeliczny”, o którym będzie jeszcze mowa w dalszych częściach. Najogólniej, „Zwiastun Ewangeliczny” to pismo religijne założone przez ks. Leopolda Marcina Otto. W latach 1919-1921 ukazywał się pod tytułem „Ewangelik”. We wrześniu 1921 r. przywrócono poprzedni tytuł „Zwiastun Ewangeliczny”. Kolejna zmiana tytułu nastąpiła w kwietniu 1939 r. na „Zwiastun Ewangelicki”. W okresie powojennym jeszcze trzykrotnie dokonywano zmiany tytułu. W 2000 r. czasopismo przyjęło tytuł przedwojenny „Zwiastun Ewangelicki”.

 Bibliografia:

Briggs A., Burke P., Społeczna historia mediów, Warszawa 2010.
Buzek A., Śląskie czasopisma ewangelickie, „Kalendarz Ewangelicki” 1964, s. 105-110.
Encyklopedia odkryć i wynalazków, K. Jezierska (red.), Warszawa 1990.
Historia prasy polskiej. T. 1, Warszawa 1976.
Kieniewicz S., Historia Polski 1795-1918, Warszawa 1983.
Polewski J., Historia powszechna 1871-1918. T. 5. Warszawa 1967.
Sowiński J., Polskie drukarstwo, Wrocław 1988.