Transformacja i jej wpływ na rozwój prasy po 1989 roku

      Dla określenia przemian dokonujących się pod koniec II połowy XX w. w Europie Środkowo-Wschodniej zastosowano terminu „transformacja”. Pojęcie to nie doczekało się opracowania encyklopedycznego, jedynie Słownik wyrazów obcych podaje łacińskie pochodzenie wyrażenia i tłumaczy je jako „przekształcenie, przemiana” (łac. transformatio).

     Walery Pisarek wskazuje zastosowanie tego słowa w literaturze anglojęzycznej, gdzie angielskie transformation znaczy „przekształcenie”, a transition – „przejście”. Pierwsze jest działaniem świadomego przekształcania rzeczywistości społecznej a drugie oznacza proces „ewolucyjnego dostosowywania się (przechodzenia) do zmieniającej się rzeczywistości”.

     Cezurą czasową uruchamiającą w Polsce procesy zmian był maj 1989 r., kiedy nastąpił upadek komunizmu, zaś toczące się obrady „Okrągłego Stołu” stały się tylko formalnym czynnikiem sprawczym. Zawarte wówczas porozumienia dotyczyły głównie środków masowego przekazu. Za konieczne uznano odejście od systemu koncesjonowania działalności prasowej na rzecz systemu zgłoszeniowego oraz zastąpienie modelu monopolistycznego pluralistycznym, planowano też nowelizację ustawy o cenzurze i prawie prasowym.         

     Początkowo przeobrażeniom poddano prasę związaną z RSW „Prasa-Książka-Ruch”, później również nie związaną z RSW, a wydawaną przed 1989 r. oraz nowe tytuły prasowe powstałe po „Okrągłym Stole”.

     Ryszard Filas prowadził analizę przemian polskich mediów w piątą, dziesiątą i dwudziestą rocznicę po upadku ustroju socjalistycznego a wyniki i ustalenia jego badań zostały opublikowane w „Zeszytach Prasoznawczych”. Media uwolnione od komunistycznego reżimu rozpoczęły okres intensywnego rozwoju, którym rządziły wolnorynkowe zasady. Badacz zaproponował periodyzację ponad dwudziestoletniego okresu przemian dokonujących się po 1989 r. we wszystkich środkach przekazu medialnego, którą dla zobrazowania przedstawiono tabelarycznie (Tab.1).

Tabela 1. Periodyzacja okresu transformacji w Rzeczpospolitej po 1989 roku

Faza	Przedział czasowy	Charakter przemian
I	maj 1989 – czerwiec 1991	Faza pionierska I: żywiołowość i entuzjazm wydawców i nakładców, przekształcanie istniejących tytułów.
II	czerwiec 1991–1992	Faza pionierska II: pozorna stabilizacja, wtórna prywatyzacja, polegająca na przekazywaniu rozproszonych praw własności tytułów wcześniej sprzedanych lub przekazanych spółdzielniom dziennikarskim, nowym udziałowcom.
III	1993 – sierpień 1994	Faza piracka: walka o rynek mediów, staranie się o koncesje w atmosferze faktów dokonanych oraz przyznawanie promes i właściwych koncesji.
IV	wrzesień 1994-1996	Okres uporządkowania eteru: zagospodarowanie rynku po I procesie koncesyjnym, inwazja tygodników niemieckich, podejmowanie legalnej działalności.
V	1997-2000	Okres rozbudowy systemu mediów audiowizualnych: nowy podział rynku mediów, postępująca specjalizacja w wyniku II procesu koncesyjnego, udział nadawców zagranicznych.
VI	2001-2003	rosnąca dominacja mediów elektronicznych w warunkach kryzysu ekonomicznego.
VII	2004-2007	Faza wstępna: przebudowa oferty mediów tradycyjnych, spodziewana inwazja nowych technologii medialnych.
VIII	2008 – do nadal	Faza realna: konfrontacja mediów tradycyjnych z nowymi technologiami medialnymi w warunkach spowolnienia gospodarczego.

Źródło: R. Filas, Dwadzieścia lat przemian polskich mediów (1989–2009) w ujęciu periodycznym, "Zeszyty Prasoznawcze" 2010, nr 3–4, s. 27–54.

     Spoglądając na zaproponowaną przez R. Filasa koncepcję zauważa się występowanie nierównomiernych przeobrażeń. Pierwsze dwie fazy dotyczyły głównie prasy i uwidoczniło się w nich załamanie istniejącego rynku prasowego i pojawienie pierwszych debiutów. Następujące później ożywienie przyniosło nową ofertę czasopism i dzienników, co spowodowało pozorną stabilizację rynku. Jednak prawdziwa walka o rynek mediów rozpoczęła się po 1994 r. wraz z inwazją wysokonakładowych tygodników i początkowym zauroczeniem czytelników tą ofertą.

     Bogusława Dobek-Ostrowska podaje, że w 1991 r. sądy wojewódzkie rejestrowały około 100 nowych czasopism miesięcznie. Część z nich przetrwała konkurencję, inne bankrutowały i zawieszano ich działalność. Na wzmiankowanie zasługuje fakt, iż RSW „Prasa-Książka-Ruch” zlikwidowane w 1990 r. posiadało 244 tytuły prasowe. Dnia 22 marca 1990 r. Sejm uchwalił ustawę o likwidacji RSW, która ustalała zasady podziału majątku koncernu, zaś 6 kwietnia 1990 premier powołał Komisję Likwidacyjną. Przewidywano dwa sposoby przekształceń: nieodpłatne przekazywanie tytułów prasowych Spółdzielniom Pracy Dziennikarzy i sprzedaż tytułów drogą przetargu.

Wraz z nastaniem trzeciej fazy prasa stała się towarem, który należało sprzedać: upadła wielonakładowa prasa, a  jej miejsce zastąpiły setki niskonakładowych pism. Pozostałe po poprzedniej epoce dzienniki i tygodniki nie zawsze potrafiły sprostać nowej sytuacji rynkowej, często wewnętrznie toczyły spory, co utrudniało rozpoczęcie działalności.

     Na miesiąc przed czerwcowymi wyborami w 1989 r. ukazał się pierwszy numer „Gazety Wyborczej”, która dzięki rzetelnej informacji z kraju i zagranicy, ciekawej publicystyce oraz połączeniu gazety ogólnopolskiej z lokalną (zawierała 13 dodatków regionalnych) zyskała uznanie czytelników. W tym czasie pojawiły się też pierwsze „kolorowe” czasopisma, które jednak dopiero później odniosły sukces. Wprowadzenie przez Leszka Balcerowicza reformy gospodarczej oraz rewolucja na rynku prasowym wywołały reakcję społeczną w wyniku której, nastąpiło załamanie czytelnictwa gazet, co szeroko omawia R. Filas podając, że spowodowało to „rozluźnienie kontaktów z wieloma starymi tytułami”.

     Wraz z wejściem w życie ustawy o radiofonii i telewizji w grudniu 1992 r. dokonywały się zmiany w mediach elektronicznych. Ustawa stworzyła podstawy prawne pod działalność Polskiego Radia i telewizji publicznej, umożliwiła też rozwój prywatnych rozgłośni i stacji telewizyjnych. Zaistniała potrzeba wydawania tzw. „przewodników repertuarowych”, wśród których znaczącą rolę odgrywały „Tele Tydzień” i „Super TV”, tuż za nimi plasowała się dawna „Antena”. Wkrótce wkładki telewizyjne stały się nieodłącznym elementem dzienników ogólnopolskich i regionalnych. Początkowo jednak brak rodzimej oferty powodował wzrost liczby odbiorców telewizji satelitarnej i filmów wideo.

     Początek lat dziewięćdziesiątych XX stulecia uwidocznił ogólne dążenie do zmiany szaty graficznej istniejących czasopism (stosowano kolor, liczne zdjęcia, lepszy papier). Z powodu braku rodzimych nowoczesnych drukarń często drukowano poza granicami kraju. Pojawiły się też polskojęzyczne wersje zachodnich magazynów kobiecych i młodzieżowych. Wśród pierwszych czasopism wprowadzonych na rynek polski w latach 1989–1990 były głównie luksusowe magazyny kobiece („Pani”, „Twój Styl”, „Kobieta i Styl”), tani „Poradnik Domowy”, ogólnej treści „Sukces”, czy parapsychologiczno-astrologiczny „Nie z tej ziemi”.

     Upadły PRL-owskie pisma młodzieżowe, jak „Razem”, „Na przełaj”, „Itd.”, „Zarzewie”, a pojawiły się „Popcorn”, „Dziewczyna”, „Brawo”. Ukazały się też nowe typy prasy do tej pory nieznane polskiemu czytelnikowi, jak prasa serca – „Kobieta i Mężczyzna”, prasa bulwarowa („Skandale”), rewolwerowa („Nowy Detektyw”, „Detektyw”), satyryczno-polityczny, skandalizujący (tygodnik „Nie”). Wraz z pojawieniem się tej prasy zainteresowanie czytelnicze prasą poważną, tygodnikami społeczno-politycznymi („Tygodnik Powszechny”, „Tygodnik Solidarność”, „Przegląd Tygodniowy”) zmalało. Wyjątek stanowiła „Polityka” i „Wprost”. W czołówce dzienników ogólnopolskich znajdowała się „Gazeta Wyborcza” z siecią dodatków regionalnych, potem sprywatyzowana „Rzeczpospolita” i „Życie Warszawy”. Na krótko pojawiły się „Glob 24” i „Obserwator Codzienny”. Równocześnie trzynaście nowych dzienników pojawiło się na rynku lokalnym, przy czym 11 innych przestało istnieć. Sytuacja prawno-organizacyjna ukazujących się w Polsce czasopism ulegała stopniowej stabilizacji. Krystalizował się status prawny tzw. „starych” czasopism, umacniały się nowe tytuły tzw. „pierwszej generacji”. Wzrosła liczba czytelników i czytanych tytułów. Ci pierwsi stale poszukiwali czegoś nowego dla siebie.

 Bibliografia:

Dobek-Ostrowska B., Przemiana systemu medialnego w Polsce po 1989 roku, [w:] B. Dobek-Ostrowska (red.), Współczesne systemy komunikowania, Wrocław 1997.

Filas R., Dwadzieścia lat przemian polskich mediów (1989-2009) w ujęciu periodycznym, „Zeszyty Prasoznawcze” 2010, nr 3-4, s. 27-54.

Filas R., Dziesięć lat przemian mediów masowych w Polsce (1989-1999), „Zeszyty Prasoznawcze” 1999, nr 1-2, s. 31-58.

Filas R., Pięć lat przemian mediów masowych w Polsce – bilans wstępny, „Zeszyty Prasoznawcze” 1994, nr 1-2, s. 57-66.

Grajewski A., Bitwa o prasę. Krótki zarys likwidacji koncernu prasowego RSW, „Więź” 1992, nr 11, s. 43-60.

Habielski R., Polityczna historia mediów w Polsce w XX wieku, Warszawa 2009.

Kolasa W.M., Prasa Krakowa w dekadzie przemian 1989-1998. Rynek-polityka-kultura, Kraków 2004.

Lindner J., Nadzieje i porażki. Dzieje prasy w woj. pomorskim  po 1989 roku, Toruń 2011.

Pisarek W., Transformacje komunikacji społecznej w drugie połowie XX wieku, „Zeszyty Prasoznawcze” 2004, nr 1, s. 18.

Słownik 3w1 wyrazów obcych, synonimów, frazeologiczny, Warszawa 2010.

Sonczyk W., Media w Polsce. Zarys problematyki, Warszawa 1999.

---

[1] R. Filas, Dziesięć…, dz. cyt., s. 42-45. Zob. też:.