Dwutygodnik „Strażnica Ewangeliczna”

  Lata 1945-1960. Cz. 1

Czasopismem luterańskim, ukazującym się nieprzerwanie od 1945 r. jest „Zwiastun Ewangelicki”, który w swojej powojennej historii kilkakrotnie zmienił tytuł: w latach 1945-1960 była to „Strażnica Ewangeliczna”, następnie „Zwiastun” (1961-1999) i ostatecznie „Zwiastun Ewangelicki” (od 2000 r.). Cennym materiałem źródłowym, na którym będzie się opierać poniższa analiza są roczniki tego periodyku z lat 1946-1960 oraz sprawozdania biskupów Kościoła od 1946 r. systematycznie drukowane na łamach „Kalendarza Ewangelickiego”.

Działalność Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego została wznowiona jeszcze zanim zakończyły się działania wojenne, co jednak okazało się zadaniem niezmiernie trudnym z powodu zniszczeń wojennych, braku kadry duchownej oraz polityki wyznaniowej prowadzonej przez ówczesne władze państwa polskiego. Wprowadzony ustrój socjalistyczny poprzez odpowiednie akty prawne zmierzał do podporządkowania sobie wszystkich ugrupowań religijnych. Celem tych ograniczeń było sprowadzenie Kościołów wyłącznie do roli sprawujących czynności kultowe, co wyraźnie odczytywali luterańscy duchowni. Spowodowało to sprzeciw zwierzchnika Kościoła w latach 1951-1959, ks. Karola Kotuli, który nakreślając zadania Kościoła ewangelickiego w PRL wyraził się następująco: „Kościół nie może ograniczyć się do kazania Ewangelii swoim członkom, do opieki religijnej nad swoimi wyznawcami. Kościół, który to czyni i działalność swą do tego ogranicza, przestaje być Kościołem” (SE 1946, nr 2, s. 6-7). Działania władz państwowych zmierzały do wyeliminowania mniejszości wyznaniowych z życia publicznego, zlikwidowania kontaktów pomiędzy wyznaniami w Polsce i za granicą, ograniczenia stanu posiadania oraz podporządkowywania spraw personalnych. Aparatem kontroli i represji państwa wobec Kościołów stał się Urząd do Spraw Wyznań (UdSW), powołany Ustawą z dnia 19 kwietnia 1950 o zmianie organizacji naczelnych władz państwowych w zakresie gospodarki komunalnej i administracji publicznej (Dz.U. 1950, nr 19, poz. 156). Artykuł nr 4.1 tejże ustawy brzmi: „Tworzy się Urząd ds. Wyznań podległy Prezesowi Rady Ministrów”. Zlikwidowany przez Sejm Ustawą z dnia 23 listopada 1989 zmieniająca ustawę o zmianach w organizacji oraz zakresie działania niektórych naczelnych i centralnych organów administracji państwowej (Dz.U. 1989, nr 64, poz. 387).

Wysiłek duchownych zmierzający do odbudowania i utrzymania bazy kościelnej był ogromny, częściowo obrazują to dane statystyczne z 1948 r. podane przez K. Urbana według których, Kościół Ewangelicko-Augsburski liczył 234857 wiernych, 67 duchownych, 406 placówek duszpasterskich, 399 obiektów sakralnych, ok. 200 cmentarzy (Śląsk Cieszyński i Polska centralna) (KE 1946, s. 34-39). W celu uzupełnienia podaję, że spośród 210 duchownych ewangelickich czynnych przed wojną, 53 zostało aresztowanych, 36 wywiezionych do obozów koncentracyjnych, z tych ostatnich 15 zginęło (KE 1978, s. 21). W „Kalendarzu Ewangelickim 1946” wymieniono nazwiska 19 duchownych, którzy zginęli w czasie II wojny światowej Pod zarządem Kościoła znajdowały się również domy dziecka w Skolimowie (20 podopiecznych), Dzięgielowie (100 podopiecznych), Miechowicach (185 podopiecznych), Ząbkowicach Śląskich (95 podopiecznych), Mikołajkach k. Ostródy (27 podopiecznych) oraz domy opieki dla dorosłych w Skolimowie (21 podopiecznych), Piotrkowie Trybunalskim (12 podopiecznych), Kaliszu (33 podopiecznych). Sprawozdania z działalności domów dziecka zamieszono w „Kalendarzu Ewangelickim na rok 1952” (KE 1952, s. 94-104). Podobne dane zawiera sprawozdanie zamieszczone w Kalendarzu Ewangelickim 1978, które odnotowuje ogółem 307 podopiecznych w ewangelickich domach dziecka w 1950 r. Działalność charytatywno-opiekuńcza w pierwszych latach po wojnie wspierana była przez dwa ewangelickie szpitale i przychodnię (Szpital Ewangelicki w Warszawie (10 miejsc) i przychodnia oraz Szpital „Betezda” we Wrocławiu (120 miejsc) (KE 1952, s. 94-104).

Reaktywowany w 1945 r. Wydział Teologii Ewangelickiej Uniwersytetu Warszawskiego w 1948 r. kształcił 12 studentów. Dnia 28 czerwca 1945 r. odbyło się pierwsze powojenne posiedzenie Rady Wydziału Teologii Ewangelickiej UW. W 1955 r. został on wydzielony z UW i przekształcony w samodzielną wyższą uczelnię o państwowym statusie – Chrześcijańską Akademię Teologiczną. Finalnym aktem była publikacja rejestracji ChAT w Dz. U. Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 stycznia 1955 r. Działalność oświatową prowadziły dwie placówki nie mające charakteru teologicznego: Gimnazjum im. M. Reja i im. Anny Wazówny w Warszawie, do których uczęszczało i kształciło się w 1948 r. 127 uczniów.

Przepisy oświatowe z 1945 r. dopuszczały nauczanie religii w szkołach publicznych, wręcz czyniły go obowiązkowym, a na władze oświatowe nakładały zadanie jego realizacji. W regionach o dużych skupiskach ewangelików nie obserwowano żadnych utrudnień ze strony władz administracyjnych, inaczej sytuacja przedstawiała się w diasporze. Należy podkreślić, że organizacja życia kościelnego w okresie powojennym następowała w warunkach niestabilnych przy względnej swobodzie wyznaniowej. Dostrzegano konieczność natychmiastowej odbudowy nie tylko zniszczonej struktury organizacyjnej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w PRL, ale także odzyskanie mienia kościelnego i skupienie w parafiach rozproszonej ludności wyznania ewangelickiego (Zw 1961, nr 24, s. 376). Ks. Karol Kotula następująco oceniał sytuację Kościoła w okresie bezpośrednio po wojnie: „Najprzód straszny chaos, w którym zaczynała się powojenna organizacja Kościoła, wskutek czego każdy działał na własną rękę, w przeciwnym razie nic by nie mógł wskórać, nic stworzyć. (…) Drugą przyczyną były zmiany władz kościelnych, wskutek czego powstawały opozycje uważające, że nowych władz kościelnych, choć legalnie wybranych, nie trzeba uznawać. Trzecią przyczyną był wielki brak duchownych, wskutek czego musieli młodzi ludzie bez odpowiedniego praktycznego przygotowania iść od razu na samodzielne stanowiska”

W takich warunkach społeczno-politycznych odbudowywała się baza medialna Kościoła Ewangelickiego. Zostało reaktywowane tylko jedno czasopismo „Strażnica Ewangeliczna”, o której będzie mowa w kolejnej części.

 Bibliografia:

Urban K. , Mniejszości religijne w Polsce 1945-1991 – zarys statystyczny, Kraków 1994.